Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqning fonetik bo’linishi

Xususiy fonetikada yuqorida aytilgan masalalar 
muayyan tillar misolida tekshiriladi. Xususiy fonetika 
tarixiy fonetika va zamonaviy, muosir fonetika, sinxron
fonetika va diaxron fonetika, tasviriy fonetika va 
eksperimental fone-tika kabi ko‘rinishlarda ish yuritadi.
Qiyosiy fonetikada bir nechta qarindosh yoki qarindosh 
bo‘lmagan tillarning, yoxud bir qancha dialekt va 
shevalarning unli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik 
o‘zgarishlar va boshqa hodisalar qiyosiy aspektda
tekshiriladi.
Qiyosiy fonetika umumiy va xususiy fonetika 
oralig‘idagi vaziyatni egallaydi.

---

Undosh tovushlarning tasnifi. Nutq
organlarining bir-biriga tegishi natijasida
o'pkadan chiquvchi havo oqimi to'siqqa
uchrashi undoshlarning hosil bo'lishida
xarakterlidir. Undosh tovushlarning sifati
nutq organlarining xarakati, og'iz va bo'g'iz
bo'shliqlarining shakli va tovush
paychalarining holatiga bog'liq. Odatda
undosh tovushlarni quyidagicha tasnif
qilinadi:

---

1. Faol nutq a'zolarining ishtiroki va to'siqning hosil 
bo'lish o'rniga ko'ra: bunday artikulatsiya belgilari 
bo'yicha undoshlar lab va til undoshlariga bo'linadi. O'z 
navbatida lab undoshlari lab-lab (p, b, m) va lab-tish (f, v) 
tovushlariga bo'linadi. Til undoshlari til oldi (to'siqning 
o'rniga ko'ra: dorsal, alveolyar, apikal, kakuminal), til 
o'rta, til orqa, uvulyar (chuqur til orqa), faringal va bo'g'iz 
tovushlariga bo'linadi. To'siqning hosil bo'lish o'rniga 
ko'ra til oldi undoshlari dental yoki dorsal (o'zbek tilidagi 
/t, d, s, z, l/ kabi), tish o'rta (ingliz va turkman tillaridagi 
/θ, ð/ kabi), alveolyar (inglizcha /t, d, l/ kabi), palata-
alveolyar (ruscha /t, d, l/ kabi) va chuqur alveolyar 
(inglizcha /r/ kabi) bo'ladi. Til o'rta undoshlari to'siqning 
hosil bo'lish o'rniga ko'ra palatal bo'ladi. 

---

2. Shovqin hosil bo'lish usuliga yoki to'siqning qanday hosil bo'lish turiga ko'ra quyidagi
undosh tovushlar farqlanadi:
a) portlovchilar – ularning talaffuzida havo oqimi kuchli to'siqqa uchraydi: /p, b, t, d, k, g/ 
kabi;
b) sirg'aluvchilar yoki frikativ undoshlar – ular hova oqimining kuchli to'siqqa uchramay, 
nutq organlari orasidan sirg'alib o'tishi bilan hosil bo'ladi: /s, z, sh, j, f, v/ kabi;
c) afrikatlar – ularning talaffuzi portlovchi elementdan /t, d/ boshlanib, sirg'aluvchi tovush
bilan tugallanadi: /tsh (ch), dj/ kabi. Biroq afrikatlarning har ikki elementi hech vaqt ikki
bo'g'in va morfemaga ajralib ketmaydi. Artikulyatsion-akustik jihatdan afrikatlar go'yo bir
tovushdek talaffuz etiladi. 
Portlovchi, sirg'aluvchi va afrikatlar shovqinli tovushlar hisoblanadi. Sirg'aluvchi undoshlar
ikki xil talaffuz qilinishi mumkin. Masalan, rus tilidagi sirg'aluvchi qattiq undoshlar /f, v, s, 
z/ bir o'rinda yoki bir fokusli talaffuz etiladi. Sirg'aluvchi yumshoq /f`, v`, s`, z`/ undoshlari
esa ikki o'rinda yoki ikki fokusli atrikulyatsiyaga ega. O'zbek tilida bunday xususiyat yo'q. 
Undoshlar ichida shovqindan ovoz toni ustun keluvchi tovushlar ham borki, ular sonor
yoki sonant (lotincha sonorous – ovozli) tovushlar deyiladi. Hosil bo'lishiga ko'ra sonorlar
bir yo'la unli va undoshlik xususiyatga ega. Sonorlar tonningishtirokiga ko'ra unlilariga
yaqin turadi. Sonorlarning hosil bo'lishida havo oqimining to'siqqa uchrashi jihatdan ular
undoshlarga yaqin talaffuz etiladi. O'zbek, rus, ingliz tillaridagi /l/, /l/, /y/, /j/, /r/, /r/ sonor
tovushlardir. Bu sonorlar og'iz bo'shlig'ida hosil bo'ladi. Ba'zi sonor tovushlarning
talaffuzida yumshoq tanglay pastga tushib, havo burun bo'shlig'i orqali o'tadi (m, n, ng). 
Bunday tovushlar burun sonorlari deb ataladi. Sonor tovushlar bo'g'in hosil qilishda katta
xizmat qiladi. 

---

3. Undosh tovushlarning talaffuzida tovush paychalari
titrasa, ular jarangli deyiladi. Artikulatsiya davomida
tovush paychalari yaxshi titramasa, jarangsiz
undoshlar hosil bo'ladi. Odatda, jarangli va jarangsiz
undoshlar o'z juftlariga ega:. /p – b/, /f – v/, /t – d/, /s –
z/, /sh – j/, /x – g'/, /tsh – dj/, /k – g/. O'zbek tilida bu
sakkiz juft jarangli-jarangsiz undoshlarning
jarangsizlari kuchli va jaranglilari kuchsiz talaffuz
qilinadi. Ba'zi undosh tovushlarning talaffuzi til
pushtining o'rta qismi qattiq tanglayga (lotincha
palatum) tomon ko'tariladi. Bu xususiyat