Fors tili kirish va alifbo mashg’uloti topshiriqlari

Fors tili kirish va alifbo mashg’uloti topshiriqlari

Savollar

1. 
   Fors tili qaysi tillar oilasiga mansub?
   
2. 
   Eroniy tillar guruhiga oid tillarni sanang.
   
3. 
   Fors tilining tarixiy taraqqiyotini olimlar necha davrga bo’lib o’rganadilar.
   
4. 
   Qadimgi davr fors tili qaysi sulolaning davlat tili bo’lib, nechachi asrlarni o’z ichiga oladi va qaysi yozuv asosida yozilgan?
   
5. 
   O’rta davr fors tili nechanchi asrni o’z ichiga oladi, qanday yozuvdan foydalanilgan, qaysi sulolaning davlat tili bo’lgan, bizgacha qanday manbalar etib kelgan?
   
6. 
   Yangi davr fars tili nechanchi asrlarni o’z ichiga oladi. Qanday yozuvdan foydalanilgan. Qaysi sulolaning davlat tili hisoblangan?
   
7. 
   Qadimgi fors tili bilan hozirgi fors tilining qanday farqlari bor?
   
8. 
   Fors adabiyotining yirik vakillari va ularning asarlarini sanab o’ting.
   
9. 
   Arab alifbosi qachon va anima uchun qabul qalingan.
   
10. 
    Arab alifbosi qanday shakllangan.
    
11. 
    Bu alifboda nechta shakl mavjud.
    
12. 
    Fors -arab alifbasida uzbek tiliga xos harflar bormi?
    
13. 
    Arab alifbosining o’ziga xos qanday xususiyatlari mavjud.
    
14. 
    Qaysi harflar munfasil harflar deb ataladi?
    
15. 
    Qaysi harflar muttasil harflar deb ataladi?
    
16. 
    Arab alifbosida unlilar qanday ifodalanadi?
    

Javoblar

1. 
   Fors (Pors) tili yo Forscha, forsiy (porsiy) — hindevropa tillari oilasidagi eroniy tillar guruhining jan.gʻarbiy tarmogʻiga mansub til; asosan, Eronda (Eron Islom Respublikasining rasmiy tili hamda millatlararo aloqa tili).
   
2. 
   Tarixiy-genetik tasnif boʻyicha Eroniy tillar 2 asosiy guruhga boʻlinadi: gʻarbiy va sharqiy; ularning har biri, oʻz navbatida, shim. va jan. guruhchalarga ajraladi . Shim.gʻarbiy Eroniy tillarga midiya tili va parfiya tili kabi oʻlik tillar hamda kurd, baluj, gilon, mozandaron, tolish kabi jonli tillar, shuningdek, Eron, Iroq, Turkiyadagi bir qancha mayda, yozuvsiz tillar, parachi va ormuri tillari kiradi. Janubiy gʻarbiy Eroniy tillar ga qadimiy fors va oʻrta fors kabi oʻlik tillar hamda fors, tojik, dari (forsi kobuliy), xazora, kumzari kabi jonli tillar, Erondagi boshqa bir qancha mayda til va lahjalar kiradi. Shim.sharqiy Eroniy tillarga skif, alan, sugʻd, xorazmiy singari oʻlik tillar hamda osetin, yagʻnob kabi jonli tillar kiradi. Janubiy sharqiy Eroniy tillarga baqtriya tili, sak tillari kabi oʻlik tillar hamda pushtu (afgʻon) tili va bir qancha til guruhlarini qamrab olgan pomir tillari, boshqa jonli tillar kiradi. Oʻlik tilga aylangan avesto tilida ham gʻarbiy, ham sharqiy Eroniy tillarning belgilari mavjud boʻlgan.
   
3. 
   Fors tili o‘zining uzoq davrli tarixi davomida uch taraqqiyot bosqichini o‘tagan. Bular fors tilining qadimgi, o‘rta va yangi davr taraqqiyot bosqichlaridir.
   
4. 
   Fors tilining qadimgi davr taraqqiyoti bosqichi eramizgacha bo‘lgan VI–III asrlarni o‘z ichiga olib, Ahamoniylar davlatining davlat tili bo‘lgan. Mixxar asosida yozilgan.
   
5. 
   O‘rta davr fors tili sosoniylar davlati va zoroastrizmning rasmiy tili bo‘lib xizmat qilgan. Bu davrdagi fors tilining yozuvi oromiy yozuviga asoslangan bo‘lib, ideogrammalar yordamida, ya’ni oromiy til so‘zlari bilan, o‘rta davr fors so‘zlari belgilar bilan yozilib, forscha o‘qilgan.
   
6. 
   Fors tilining yangi davr taraqqiyot bosqichi IX asrdan hozirgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. IX asr boshlariga kelib, Markaziy Osiyo va Xurosonda adabiy til paydo bo‘lib, tojik va forslarning umumiy tili bo‘ldi.
   

Hozirgi fors va tojik tillari dastlab bir til bo‘lib keyinchalik rivojlanish jarayonida ikki tilga bo‘linib ketgan. Yangi fors tili fors-tojik xalqlarining o‘z mustaqil davlatlarini barpo qilish va o‘z ona tillarida adabiyot yaratish uchun arab xalifaligiga qarshi olib borgan kurashlari natijasida Somoniylar davrida (IX–X asr) vujudga keldi.

7. 
   Qadimgi fors tili yodgorliklarining qimmati shundaki, bu yodgorliklar bizgacha hech qanday o‘zgarishlarga uchramay, asl holida yetib kelgan. Masalan, Doro I ning (522–486) mashhur Behistun qoya yozuvi bo‘lib, u podshoning g‘alabalari haqida qoyatoshga o‘yib yozilgan. Hozirgi fors va tojik tillari dastlab bir til bo‘lib keyinchalik rivojlanish jarayonida ikki tilga bo‘linib ketgan. Yangi fors tili fors-tojik xalqlarining o‘z mustaqil davlatlarini barpo qilish va o‘z ona tillarida adabiyot yaratish uchun arab xalifaligiga qarshi olib borgan kurashlari natijasida Somoniylar davrida (IX–X asr) vujudga keldi.
   
8. 
   Fors tilining yangi davr taraqqiyoti bosqichida juda ko‘p boy yozma asarlar yaratildi. Bular, asosan, fors adabiyotining yirik vakillari tomonidan yaratilgan adabiy-badiiy asarlar va mashhur tarixshunoslar tomonidan yozilgan tarixiy-ilmiy yodgorliklardan iborat. Masalan, Buxoroda Rudakiy (X asr), Xurosonda Firdavsiy (X–XI asr), Nishopurda Umar Hayyom (XI–XII), Sa’diy (XII–XIII) va Hofiz (XIV) Sherozda, Jomiy (XV) Hirotda ijod qilganlar.
   

Fors tilida buyuk olim Abu Ali Ibn Sino, buyuk tarixchilar Gardiziy, Bayhaqiy, Rashiddinlar ijod qilishgan.

9. 
   Forslar VII asrdan boshlab to shu kunga qadar o‘z yozuvlarida arab alifbosini ishlatib kelmoqdalar. Arab tili tovushlariga moslashgan va shu tilning tovush sistemasini to‘la aks ettira olgan arab alifbosi fors tovushlarini to‘la ifodalay olmaydi. Bunga sabab, birinchidan, fors tili fonetik sistemasiga tamoman yot bo‘lgan bir necha tovush va belgilarning arab tilidan kirib kelishi bo‘lsa, ikkinchidan, fors tilining xususiyatlarini ifoda etuvchi tovushlarning arab tili tovushlari sistemasida bo‘lmasligi va ularni yozuvda ifodalovchi ma’lum harflarning arab alifbosida yo‘qligi bo‘ladi.
   
10. 
    Arab alifbosi 28 harfdan iborat bo‘lib, forslar o‘zlariga xos tovushlarini ifodalash uchun qo‘shimcha ravishda quyidagi 4 harfni kiritdilar
    

گ ژ چ پ

Shunday qilib arab-fors alifbosida 32 harf hosil bo‘lgan. Bu harflar asosan 16 belgidan iborat bo‘lib, ulardan bir qanchasini ost yoki ustiga bir, ikki va uchtadan nuqta qo‘yish orqali ularning soni ko‘paytirilgan.

ا ب ح د ر س ص ط ع ف ک ل م و ی ه

11. 
    6 tasi ه ی و م ل ا yangi harf yasash uchun ishtirok etmaydi. Qolgan 10 belgi esa o‘zining nuqtali yoki nuqtasizligiga, nuqtalarning o‘rni va miqdoriga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
    
12. 
    Arab alifbosida yigirma sakkizta harf mavjud. Arablar o’z alifbosini tuzishda (miloddan ikki ming yil ilgari) qadimgi finikiya va oromiy yozuvlaridan yigirma ikkita harfni nomlari bilan olganlar. O’z til xususiyatlaridan kelib chiqib oltita harf qo’shib, alifbodagi harflar sonini yigirma sakkiztaga etkazganlar. Markaziy Osiyo xalqlari ana shu yigirma sakkizta harfni arab alifbosi sifatida qabul qilganlar.
    
13. 
    Arab yozuvi o’ngdan chapga qarab yoziladi va o’qiladi. Bu yozuvda bosh va kichik harflar yo’q. Bosma va yazma harflar orasida farq yo’q. Odatda bo’g’in satrdan satrga ko’chirilmaydi. Satrga sig’may qilgan so’z va bo’g’inlar matnning ustiga mingashtirib yoziladi.
    

Arab yozuvida tinih belgilari XX asr boshlarigacha ishlatilmagan. Nuqta,vergul, so’roq, undov talab qilinadigan o’rinlar matn mazmunidan kelib chiqib aniqlanadi. Bu yozuvda abzas ham mavjud emas. Bu yozuv ixchamlikka asoslangan yozuvlardan biridir. Shu sababli yozuvda ayrim so’zlar o’zagida kelgan qo’sh undoshlaning bittasi yozilib ustiga ikkilantiruvchi belgisi qo’yiladi. Bu harakat shu harfni tashdidlantirib, ikkilantirib, o’qilishini ta’minlaydi.

14. 
    Birinchi guruh harflari yettita bo‘lib, fors grammatikasida حروف منفصله ho‘ruf-e mo‘nfasele (ayrilgan harflar) deb ataladi. Bular quyidagilar: ا alif, د dol, ذ zol, ر re, ز ze, ژ je, و vov.
    
15. 
    Ikkinchi guruh harflari 25 ta bo‘lib, fors grammatikasida حروف متصله ho‘ruf-e mo‘ttasele (qo‘shilgan harflar ) deb ataladi.
    
16. 
    ا alif va و vov harflarining har biri bir nechtadan harflarni ifodalaydi: و vov – u, o’, v;
    

alif esa harakatlar bilan birgalikda barcha unlilarni ifodalash uchun ishtirok etadi: i, e, a, u, o‘, o.