Foyda [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib

---

Foyda
Foyda - [korxona], pul daromadlaridan
sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib
tashlangandan keyin qolgan qismiga
aytiladi. Korxonalarda tovar va
xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar
ularning pul tushumlari yoki pul
daromadlari deyiladi.
Foyda — tovarlar va xizmatlarni
sotishdan olingan daromadning bu
tovarlarni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va

---

tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy
natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan
biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor
daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga
binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va
ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish
omili sifatida tovar va xizmatlar narxi
tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul
shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi.
F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi
hisoblanadi, unga intilish bozor
iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi.
Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan
xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida
qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a)
bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh,
natijada ularni sotishdan kelgan pul

---

tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi F.
ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar
miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar
va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan
har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP);
v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar
oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning
pasayishi F.ni koʻpaytiradi, ularning
ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar
dinamikasi mehnat unumdorligiga
bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi
xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni
koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp olish
sharti — mehnat unumdorligini muttasil
oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar
pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi
hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu

---

hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab
hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa,
oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F.
ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan
guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni
chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin
emas. Har qanday firma F.ni eng koʻp
olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga
intiladi, F. miqdoriga taʼsir etuvchi
omillarni ishga soladi.
F.ning oʻz oʻlchami bor. Bu uning normasi
va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy
koʻrsatkich boʻlib, kapital qanday
ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi
va u orqali F. (F) kapitalning (K) ning
qanday qismiga tengligi aniqlanadi.

---

F. koʻrilgan. F. normasi kapitalining
naqadar samarali ishlatilishini bildiradi.
F. koʻrish tadbirkorlikning maqsadi
boʻlganidan har doim F. normasini
oshirishga intilish saklanib qoladi.
F. massasi — bu foydaning mutlaq
miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp
boʻlsa, F. shunchalik maksimumlashgan
hisoblanadi. Agar F. normasi goqori
boʻlsa, oz kapital bilan ham koʻp F. olish
mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa,
kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish
mumkin. F. maksimumlashtirish uchun
ham F. normasi, ham kapital summasi
katta boʻlishi zarur. F. normasini
pasayishi hisobidan F. massasi

---

qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni
bartaraf etish uchun investitsiyapar
hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan
F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi,
bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya
va kredit hisobidan ham pul
investitsiyalanganda kapital koʻpayadi.
Natijada F. normasi pasaygan chogʻda
ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi.
Agar F. normasi pasayishiga nisbatan
kapital tezroq koʻpaysa F. massasining
ortishi yuz beradi.
Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat,
tijorat, bank, servis, agrobiznes va
boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul
bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va

---

ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin —
mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik
tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni
firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar
taklifining tanho yoki ozchilik firmalar
qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi.
Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni,
yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini
beradi. Monopol firma narxlarni oshirish
hisobidan ustama F. oladi. F. nima
hisobidan yaratilishiga qarab normal,
iqtisodiy va omad F.dan iborat boʻladi.
Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati
yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun
mukofot tarzida eng kam deganda
malakali ishchi yoki mutaxassisning ish
haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda

---

tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga
yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam
F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki
tovarlar xarajatlarga teng narx bilan
sotilganda ham tadbirkor daromad
topadi va biznesni tashlab ketmaydi.
Biznesni boshqarish kapital sohibidan
menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F.
ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy
F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi
farkdan iborat, uni kapital yaratgani
sababli bu F. kapital egasiga tegadi.
Omad F.si — bu F.ni bozor
konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar
yuzaga keltiradi. Bozorda talab
vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda
omad F.si hosil boʻladi. Iqtisodiyotda