Fraungofer difraksiyasi

D
R


. 
Teleskopning ajrata olish qobiliyatini oshirish uchun ob’ektiv diametrini oshirish 
kerak (yoki qisqa to‘lqinga o‘tishi kerak). Yuqorida teleskopning ajrata olish 
qobiliyati to‘g‘risida aytilganlar qurollanmagan ko‘z uchun tegishli uzoqdagi 
jismlarni ko‘rish uchun ko‘z, teleskop ob’ektivi kabi ta’sir qiladi. D ko‘z 
qorachig‘i diametri d
qr
vazifasini bajaradi d
qr
= 3 mm, 

=550 nm bo‘lganda ko‘z 
uchun burchak ajratish chegarasini topamiz: 
1
7
4
10
3
,
2
22
,
1
4







рад
d
кр
кўз


.
Bu natija ko‘zning fiziologik ajrata olish qobiliyati bilan mos keladi. 
Xulosa qiladigan bo‘lsak, D diametrli va 

to‘lqin uzunlikli yorug‘lik dastasi 
yorug‘likning to‘lqin tabiatidan kelib chiqib difraksion kengayadi. Dastaning yarim 

burchak kengligi 

/D tartibida bo‘ladi, dastaning L masofada to‘la d kengligi 
taxminan quyidagiga teng: 

---

.
2
L
D
D
d



5-rasmda dasta uzoqlashgan sari qanday ko‘rinish olishi keltirilgan. 
5-rasm. Yorug‘lik dastasini, difraksiya tufayli kengayishi. I - soha, yorug‘lik nuri 
tushunchasi, geometrik optika qonunlari. II - soha, Frenel zonalari, Pausson 
dog‘i. III - soha, parallel nurlarda difraksiya. 
5-rasmdan ko‘rinadiki, agar dastaning boshlang‘ich ko‘ndalang o‘lchami D ortsa, 
dastaning burchakli kengayishi kamayadi. Bu xulosa fizik tabiatli barcha to‘lqinlar 
uchun o‘rinlidir. Masalan, Oyga tor lazer dastasini jo‘natish uchun uni oldin 
kengaytirish kerak. Bu teleskop yordamida amalga oshiriladi, Lazer dastasi 
okulyarga jo‘natiladi, teleskopdan o‘ta turib D diametr bilan obektivdan chiqadi (6-
rasm). 
6-rasm. Teleskopik tizim yordamida lazer nurini kengaytirish. 

---

Bunday kengaygan dasta, oyga yetib Oy sirtini 
L
D
R


, radiusli dog‘ bilan 
yoritadi, L oygacha bo‘lgan masofa. Agar D = 2,5 m (Qrim observatoriyasidagi 
teleskop - reflektor), 

=550 nm, L=4

10
6
m, bo‘lsa R 

90 m bo‘ladi. Agar oyga 
boshlang‘ich lazer dastasi (diametri 1 sm atrofida) yuborilganda Oydagi dog‘ning 
kattaligi dasta diametridan 250 marta katta bo‘lishi mumkin. 
Mikroskopning ajrata olish qobiliyati. Mikroskop yordamida yaqin masofadagi 
obektlar kuzatiladi. Shuning uchun, uning ajrata olish qobiliyati ikki nuqta 
orasidagi masofani burchakli emas, balki chiziqli xarakterlaydi. Kuzatiladigan 
obekt oldingi ob’ektiv fokusi yaqinida joylashtiriladi. Ko‘pincha ob’ektiv oldidagi 
bo‘shliq tiniq maxsus suyuqlik - immersiya bilan to‘ldiriladi (7-rasm). Birinchi 
marta mikroskop ob’ektivining ajrata olish chegarasi nemets fizigi G.Gelmgols 
(1874- yil) tomonidan aniqlangan. Gelmgols formulasi quyidagi ko‘rinishga ega: 


sin
61
,
0
min
n
l

7-rasm. Mikroskop ob’ektivi oldidagi immersion suyuqlik. 

- to‘lqin uzunligi, n - immersion suyuqlik sindirish ko‘rsatkichi, 

- apertura 
burchagi, nsin( kattalig apertura soni deyiladi. Yaxshi mikroskoplarning apertura 

---

burchagi 
2
/



ga yaqin: Gelmogols formulasidan ko‘rinadiki, immersiya 
ajratish chegarasini biroz yaxshilaydi. Agar 
5
,
1
,
1
sin

