Fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo sudining 2019-yil 16-sentabrdagi sud buyrug‘iga

yil 6-yanvardagi 600-sonli Qonunining 3-moddasiga asosan “Davlat boji - yuridik 
ahamiyatga molik harakatlarni amalga oshirganlik va (yoki) bunday harakatlar uchun 
vakolatli muassasalar va (yoki) mansabdor shaxslar tomonidan hujjatlar berganlik uchun 
undiriladigan majburiy toʻlov”. Maʼmuriy sudlarga ariza va shikoyat bilan murojaat 
etilayotganda Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat boji toʻgʻrisida”gi 2020-yil 6-
yanvardagi 600-sonli Qonunining 17 moddasi va Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi 
Plenumining “Maʼmuriy ishlar boʻyicha sud xarajatlarini undirish amaliyoti haqida”gi 
25.10.2079-yildagi 20-son qarorining 5-bandida davlat bojini oldindan toʻlash lozimligi 
belgilangan. Bunda sud protsessining barcha bosqichida, yaʼni birinchi instansiya 
bosqichidan tashqari apellyatsiya va kassatsiya instansiyalarida ham oldindan toʻlash 
masalasi belgilangan. 
Davlat bojini toʻlovchilar sifatida quyidagilar, yaʼni: birinchidan, maʼmuriy arizalar 
kiritayotgan shaxslar (yuridik va jismoniy shaxslar hamda chet el yuridik va jismonniy 
shaxslari); ikkinchidan, maʼmuriy javobgarlar, agar sud qarori ularning foydasiga 
chiqmagan boʻlsa va arizachi davlat bojini toʻlashdan ozod etilgan boʻlsa. Davlat boji 
qaytarilishi ham mumkin bo’lib, MSIYTK ning 112-moddasiga binoan “Sud hujjatida 
davlat bojini to‘liq yoki qisman qaytarish uchun asos bo‘ladigan holatlar ko‘rsatiladi. 
Davlat boji to‘langan, lekin sudga kelib tushmagan yoki ushbu sud qaytargan arizalar 
(shikoyatlar), apellatsiya, kassatsiya shikoyatlariga doir davlat bojlari hamda bojni to‘liq 
yoki qisman qaytarish nazarda tutiladigan sud hujjatlariga doir sud tomonidan berilgan 
ma’lumotnomaga asosan qaytariladi”. Sud xarajatlarining taqsimlanishi ishda ishtirok 
etuvchi shaxslarning qanoatlantirilgan talablar miqdoriga mutanosib ravishda ularning 
zimmasiga yuklatiladi. MSIYTK ning 115-moddasida ko’rsatilganidek, “Hal qiluv qarori 
o‘z foydasiga chiqarilgan tarafga ish bo‘yicha qilingan barcha sud xarajatlarining o‘rni, 
garchi boshqa taraf davlat bojini to‘lashdan ozod etilgan bo‘lsa ham ushbu boshqa taraf 

---

hisobidan qoplanadi”. Bizdagi vaziyatda sudya arizani qanoatlantirish to’g’risida hal qiluv 
qarori chiqarganini inobatga oladigan bo’lsak, sud xarajatlari Urganch tuman hokimligi 
tomonidan qoplanishi lozim. 
Keyingi savol esa birinchi instansiya sudining harakatlarini analiz qilish bilan bog’liq. O’zi 
odatda birinchi instansiya sudlari ishlarni ko’rishda qanday bosqichlarni amalga oshirishini 
batafsil keltirganimizdan so’ng, berilgan vaziyatni tahlil qilamiz. Demak, ma’muriy 
sudlarda ish qo’zg’atilishiga asos sifatida odatda ma’muriy organlar yoki mansabdor 
shaxslarning qonunga zid bo’lgan harakatlari natijasida huquq va manfaatlariga zarar yetgan 
jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan berilgan arizalar asos bo’ladi. Shuningdek 
arizalar manfaatdor shaxslar manfaatini ko’zlab prokurorlar yoki davlat organlari 
tomonidan ham berilishi mumkin. Keyingi masala esa ma’muriy sud tomonidan arizani 
ko’rib chiqib, qabul qilish va ish qo’zg’atish hisoblanadi. MSIYTK ning 132-moddasida 
mazkur masala belgilab qo’yilgan : “Sudya ushbu Kodeksda nazarda tutilgan talablarga 
rioya etgan holda berilgan arizani (shikoyatni) ish yuritishga qabul qilishi va ish 
qo‘zg‘atishi shart. Sudya ushbu Kodeks 130-moddasi birinchi qismining 1 va 3-bandlarida 
nazarda tutilgan talablarni buzgan holda berilgan arizani, agar arizaga davlat bojini 
to‘lashni kechiktirish, bo‘lib-bo‘lib to‘lash to‘g‘risidagi yoki arizachida mavjud bo‘lmagan 
dalillarni talab qilib olish haqidagi iltimosnomalar ilova qilingan hamda bu iltimosnomalar 
qanoatlantirilgan bo‘lsa, ish yuritishga qabul qilishga va ish qo‘zg‘atishga haqli. 
Sudyaning ushbu Kodeks 130-moddasi birinchi qismining 1 va 3-bandlarida nazarda 
tutilgan talablarni buzgan holda berilgan arizani ish yuritishga qabul qilish to‘g‘risidagi 
iltimosnomani qanoatlantirish haqidagi xulosasi arizani ish yuritishga qabul qilish 
to‘g‘risidagi ajrimda asoslantirilgan bo‘lishi kerak”. Ariza qabul qilinib ish 
qo’zg’atilganidan keyingi bosqich bu aynan shu ishni sud muhokamasiga tayyorlash 
to’g’risida ajrim chiqariladi. Bu ajrimda sudya hamda ishda ishtirok etuvchi shaxslar 
tomonidan qilinishi lozim bo’lgan harakatlar, ushbu harakatlar amalga oshirilishi lozim 
bo’lgan muddatlar, shuningdek sud muhokamasini o’tkazish joyi va vaqti ko’rsatiladi. 
Sud muhokamasidan keyin sud muzokaralari boshlanadi. Unda taraflar ish bo’yicha 

---

o’zlarining og’zaki fikrlarini bildirib o’tadilar. Shuningdek, bu vaqt oralig’ida taraflar 
sudyaga taqdim etgan dalillar tekshiriladi. Eng so’nggi bosqich bu hal qiluv qarori qabul 
qilish hisoblanib, sudya ikki taraf tomonidan bildirilgan fikrlarni eshitgandan va dalillarni 
yaxshilab tekshirib chiqqanidan keyin ushbu ish bo’yicha hal qiluv qarori qabul qiladi. 
Bizning vaziyatimizda ham birinchi instansiya sudi B.Usmanov tomonidan berilgan arizani 
o’rganib chiqib, qabul qiladi va ish qo’zg’atadi. Ammo birinchi sud majlisida javobgar 
vakili kelmaganligi va bu bo’yicha oldindan ogohlantirish yoki uzrli sabablarni ko’rsatib 
iltimosnoma bermaganligi uchun sudya arizani qanoatlantirish to’g’risida hal qiluv qarori 
chiqardi.