G. E. Karlibaeva, N. S. Matjanov fiZika ham astronomiya oqitiw metodikasi

Bekkemlew ushm sorawlar
1. Fizika oqitiw metodikasi qanday pan sipatinda qabillangan?
2. Hazirgi kunde bilimlendiriwde mamleketlik siyasat qanday?
3. Hazirgi kunde fizikam oqitiw ozgeshelikleri haqqinda aytm.
10

---

2-§. «FIZIKA O QITIW METODIKASI» KURSININ 
PREDMETI HAM WAZIYPALARI
XXI asir ilim ham texnika rawajlaniwinda ulh burilis penen 
baslandi. Bul dawir, barhq tarawda, sonin ishinde oqitiwshx 
kadrlar tayarlaw tarawina da talay jana waziypalardi qoydi. 
Tiykarman, pedagogik joqan oqiw ormlarma, barhq predmet 
oqitiwshilari qatan, fizika oqitiwshilann tayarlawda da zaman 
talaplan tiykarinda, fizikam oqitiw boyinsha bilimlerdi rawajlan- 
dinw zarurligi, XXI asirde dunya boymsha, sonin ishinde respub- 
likamizda ilmiy texnikaliq rawajlaniwga qaray qadem taslap 
atirgan ekonomikamizdin tupten qayta qunhp atirgam, xaliq 
xojaligm basqanwdin jana principleri siyaqli ozgerisler.
Hazirgi zaman uhwma bilimlendiriw standartlanna muwapiq 
fizika sabagina tomendegi talaplar qoyiladi:
> har bir sabaqta teoriya menen ameliyattm ozara baylanisin 
k6rsetiw kerek, yagniy jana materrialdi uyreniwde daslep onrn 
teoriyahq tarepin aytip, keyin om tajiriybede daliyllew yamasa 
kerisinshe fizikahq qubihsti tajiriybede korip, keyin teoriyahq 
t&repin aship beriw;
> sabaq 6tiw processinde texnikaliq qurallardan, texnikaliq 
modellerden, kompyuterden paydalamw;
> oqiw processinde pedagogikahq innovaciyahq texnologi- 
yalardan, didaktikahq materiallar ham xabar-kommunikaciyaliq 
texnologiyalardan paydalamw;
> fizika xanalarin dastur tiykarinda mamleketlik bilimlen­
diriw standartlarindagi talaplarga saykes uskenelew ham sabaqta 
qollamlatugm korgizbeli qurallardin har qiyh bohwi;
> har bir sabaqta oqiwshilarga ruwxiy-agartiwshihq element- 
lerin (Watandi suyiw, insaniyhq ham xalqimizdin й ф -adetlerine 
hurmet hdm izzette boliw ham t.b) sindirip banw.
Fizika pani oqiwshilarda ilimiy dunya qarasti qaliplestiriwde 
tayanish pan, fizika sabaqlan bolsa omn ahmiyetli deregi esapla- 
nadi. Oqiwshimn dunya qarasi, tabiyat haqqindagi tusinikleri 
fizika pani nizmalann liyreniw processinde amelge asinlsa, ekin- 
shi tarepi, bul processte olarga bilim ham tarbiya beriwde psixo-

---

pedagogikahq tiykarlardi hasil qiliw dawaminda amelge asiriladi. 
Dunya qarasti qaliplestiriwde oqitiwshidan ulken pedagogikaliq 
sheberlik talap etiledi. Bunda sabaq otiw processinde turli 
metodlardan, jana innovacion pedagogikaliq texnologiyalardi 
qollaniw kozde tutilgan.
Ata-babalarimiz azelden jas awlad talim-tarbiyasin ozlerinin 
en ahmiyetli waziypalari sipatmda korgen. Asirler dawammda 
insandi erte rawajlandinw, oqitiw ham tarbiyalawdin tiykargi 
mumkinshiliklerin esapqa algan xaliq pedagogikasi rawajlamp 
kelgen. Ulli babalanmiz Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu 
Rayhan Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirza Ulugbek ham basqa ulli 
insanlar dunya pedagogikasma ulken ules qosqan.
Bilimlendiriw sistemasinda qolga kiritiletugin natiyje ham 
omn bolimleri turlishe sipat korsetkishlerine iye boliwi mumkin. 
olardi amqlaw, analiz qiliw ham olshew ushm har qiyli kriteriyalar 
islep shigilgan. oqiwshilardm biliw konlikpesinin rawajlamwi 
menen baylanish V.P.Bespalko bilim xizmetinin natiyjeliliginin 
tort darejesin amqlagan ham olardin ahmiyetin tomendegishe 
aship bergen:
I dareje - tamsiw: oqiwshilar basqa sogan uqsas obyektler 
qatannda bul obiektti anlawi, panqlawi, ozlestiriw qabilietlerine 
qaray panqlanadi. Tamsiw darejesindegi ozlestiriw k6birek 
liyreniw obyekti haqqmdagi uliwma koz-qaraslar, pikirlew bolsa, 
sawbet turindegi «awa - yaq», «yamasa»lar menen shegaralanadi.
II dareje - reprodukciya: bul darejede oqiwshilar uyreniw 
obyekti menen baylanish hareketlerdi awizeki bayan etip bere 
aliw imkaniyati darejesindegi tiykargi tiisiniklerdi ozlestiredi, turli 
hareketler ham har qiyli tadbirlerdi analiz qiladi.
III dareje - tohq ozlestirilgen bilim ham konlikpeler: bunda 
oqiwshilardm xizmeti bazi bir klass jumislann sheshiw ushm 
ozlestirilgen maghwmatlardi ameliyatta qollaniw ham obyektiv 
jana maghwmatlardi iyelew konlikpelerine iye boliwi.
IV dareje - transformaciya: ol oqiwshilardm iyelegen bilim, 
konlikpe ham qanigeliklerin qollana aliw arqah turlishe qiymshi- 
hqtagi waziypalardi sheshe alatugm maghwmatlardi iyelewde 
kozde tutadi.

---

Oqiw-tarbiya processinin tabisi oqiwshilardin har bir sabaqqa 
belsendi qatnasiwi bolip tabiladi. Belsendilik bolsa oqiwshilar 
ozleri qizigip, sabaqlardi qaldirmay, oqitiwshmm gaplerin tinlaw, 
janaliqlar menen tanisiw, maghwmatlardi esitiw ham temalardi oz 
waqtinda tusinip bariwga umtiladi.
Oqiwshilarda bunday qasiyetlerdi hasil qihw ushm oqitiw- 
shidan kushli bilim, izleniw ham til ken sheberiik talap etiledi. 
Demek:
- h ir bir sabaqti rejelestiriwde onm didaktikahq maqsetlerin 
aniqlap aliw;
- temaga baylanisli teoriyahq ham ameliy tusiniklerdi teren 
hdm Mr tdrepleme uyrenip tayarliq koriw, sabaq teksti ham om 
bayan etiwdin izbe-izligin diiziw;
- korgizbeli qurallar, tajiriybeler, shmigiwlar, oqiw filmlerinen 
sabaq processinde orinh paydalamw;
- sabaqqa baylanisli tarqatpa didaktikahq materiallardi tayar­
law;
- temamn didaktikahq maqseti, mazmuni, kolemi hamde 
fizika xanasmm materialhq-texnikahq tamiyirileniwine qaray 
sabaq usillarin tanlaw.
Oqiwshilardin sabaqqa qatnasin jaqsilaw ushm sinalgan 
usillardm biri:
- sabaqti mashqalali oqitiw usili;
- sabaqtin standart emes formasi;
- ilim izertlew usili;
- sabaqhq listinde islesiw;
- maseleler sheshiw;
- eksperimental tapsinnalardi onnlaw,
Fizikanin joqarida korip shigilgan ozine tan qasiyetleri onm 
oqiw predmeti sipatmdagi ahmiyetli belgisi ham qasiyetlerin de 
amqlaydi.
Hazirgi kunde fizika paninin ken kolemli pan ekenligi, onm 
filosofiya ham pedagogika teoriyasi menen baylamshhgi, amelde 
qollamhw shegarasmin kenligi menen ajirahp turadi.
13

---

Oqiw - tarbiyaliq processin analiz etiw natiyjesinde fizika 
oqitiw metodikasmm tiykargi waziypalan sipatmda tomende- 
gilerdi korsetiw mumkin:
- oqiw orinlarmda fizika oqitiwdin maqsetlerin amqlaw, 
tarbiyaliq ahmiyetin korsetip beriw;
- fizika kursimn mazmum ham duzilisin amqlaw ham de om 
bekkemlep bariw;
- oqitiwdin en natiyjeli usillari ham usillardi islep shigiw, 
tekseriw ham ameliyatta qollaniw, oqiwshilardi tarbiyalaw ham 
rawajlandinw hamde fizikadan oqiw qurallann qollaniw..
Basqasha etip aytqanda, fizikam oqitiw metodikasi ne ushm 
oqitiw, neni oqitiw ham qanday oqitiw kerek degen maselelerdi 
sheshiwden ibarat.
Fizika oqitiwdin tiykargi waziypasi bul fizika oqitiw teori- 
yasm bekkemlew, oqitiw teoriyasinm ham de fizikam ozlestiriw- 
din en zarurli mzamlarin uyreniw, fizika oqitiw processinde 
mektep, licey ham kasip-oner kolledj oqiwshilarin tarbiyalaw ham 
rawajlandinw.
Bekkemlew ushm soraw lar
1. Fizikam oqitiw metodikasmm predmeti ne?
2. Fizikam oqitiw metodikasi kursimn waziypalan qanday?
3. Uliwma bilimlendiriw standartlarma qanday talaplar qoyil- 
gan?
и

---

3-§. «FIZIKA OQITIW METODIKASI» KURSININ 
JtJZE G E KELIW I HAM RAWAJLANIW TARIYXI, ON IN
AHMIYETI
Pedagog kasibinin qaliplesiwi insaniyattin rawajlamw tariyxi 
menen tigiz baylanisli. Turli tabiyiy apatshiliq tasirlerinen 
qorgamw, insaniyat omirine qawip salip atirgan keselliklerdi em- 
lew, turmis keshiriw ushm jeterli aziq-awqat jiynap aliwga bolgan 
zdnirlikti jaslarga turmis tajiriybelerin belgili miynet xizmeti 
tarawinda jeterli tajiriybege iye bolgan insanlar tarepinen beriliwi 
maqsetke muwapiq ekenligin korsetedi. Natiyjede, balalarga 
turmis tajiriybelerin uyretiwshi insanlar topan qaliplesti ham 
balalarga belgili bir tarawlar boyinsha bilimlerdi beriwshi amawh 
ajratilgan jaylarda sholkemlestirile basladi.
D^slepki mektepler ayyemgi Shigista (Vavilon, Egipet, Hin- 
distan) payda bohp, olarda balalarga administrativlik-xojaliq 
basqanw tiykarlari liyretilgen.
Antik dawirde mektepler Sparta, Afina ham Rim tarbiya 
sistemasmin ahmiyetli bolimi sipatinda xizmet alip bargan.
Ayyemgi Greciyada bunday onnlar akademiya dep atalgan. 
«Akademiya» sozi mifologiyahq qaharman Akadema atinan kelip 
shiqqan. Eramizdan aldmgi IV asirde Afina jaqmindagi Akadema 
dep atalatugm jayda Platon oz shakirtlerine lekciyalar oqigan 
bohp, keyinshe bilim beriw ushm sholkemlestirilgen ormlar usi at 
penen atala basladi. Ayyemgi Rim ham Greciyada balalarga bilim 
beriw filosofiardm juwapkershiliginde bolgan.
Jamiyette qulhq tizim waqtinda balalardi oqiw orinlarma ahp 
bariw qullardin waziypasma kiretugin bolgan ham olar «pedagog» 
dep atalgan. Bul tusmiktm manisi «bala jeteklewshi» degendi 
anlatadi.
M^mleketimizdin Birinshi Prizedenti Islam Karimov «Ozligin 
saqlaw tariyxti biliwden baslanadi. Daliyl talap etpeytugm usi 
haqiyqathq mamleket siyasati darejesine koteriliwi zanir2« degen 
edi.
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q.-T.: «O’zbekiston», 1998.

---

Oraylxq Shigistm oyaruw dawirinde jasap, doretiwshilik etken 
watandaslarimizdin madeniyat, talim-tarbiya, medicina, korkera- 
oner, arxitektura, astronomiya, geografiya, geodiziya ham basqa 
da tarawlarda teni-tayi joq jetiskenliklerdi, ilimiy mekteplerdin 
payda bohwin, janadan-jana talanth awladlardin jetilisiwi, eldin 
har tarepleme rawajlaniwindagi orni aynqsha.
Fizika panin oqitiwda tariyxiy materiallardan paydalamw 
tomendegi maqset ham waziypalardi atqaradi:
- oqiwshilarga tariyxiy tusinikler, tariyxiy faktler ham tariyxiy 
bilimlerdi bay, ranbaren ham sistemalasqan turde jana zamanagoy 
texnologiyalardan paydalamw j oil menen jetkerip beriw;
- jana zamanagoy texnologiyalar ham usillar jardeminde jasla- 
nmiz sanasin tariyxiy bilimler menen bayitiw, konlikpe ham 
bilimlerdi qaliplestiriw;
- tariyxiy bilimlerdi iyelep, ozlestirip aliw processinde 
oqiwshilarimizdi tuwilip osken watanimn otmishi ham haziri 
haqqinda qizigiwshihgin arttiriw,
Orta asirlerde Shigista akademiya korinistindegi bilim beriw 
onnlari xizmet ahp bargan bohp, olar «Donishmandlar uyi» (IX 
asir, Bagdad), «Mamun akademiyasi» (XI asir baslari, Xorezm),
observatoriyalar qasindagi jamiyetler 
(XV asir, Samarqand) tarizde atalgan. 
Akademiyalarga turli bagdarlar boytn- 
sha alimlar jiynalip, olar tarepinen mate- 
matika, geodeziya, mineralogiya, medi­
cina, astronomiya siyaqh bagdarlarda 
ken kolemli izertlewler ahp banlgan.
Akademiyalar korinisindegi mektep- 
lerde ruwxiy-agartiwshihq jaqtan jetik, 
turli tarawlar boymsha teren bilimge iye 
pedagoglardin jumis islewine ayriqsha diqqat awdanlgan, Ma- 
selen, Muhammad Taragay Ulugbek tarepinen qurilgan med- 
reselerde oz dawirinin belgili ahmlan - Ali Qushshi, Taftazoniy, 
qazizada Rumiy, Mavlono Muhammad, Giyosiddin Jamshid 
Koshiy, Muiniddin Koshiy hamde Mansur Koshiylar talabalarga 
bilim bergen.
16

---

Abu Rayhon Beruniy Shigista oziniri astronomiya, mate- 
matika, geografiya, ximiya, mineralogiya, fizika, tariyx, adebiyat 
ham pedagogikaga oz lilesin qosqan ulli ilimpaz. 01 qadimgi 
Xorezmnin Qiyat qalasinda, hazirgi kunde Qaraqalpaqstan 
Respublikasi Beruniy rayonmda 973-jih tuwilgan.
Hazirge shekem Beruniydin 158 miyneti belgili bohp, bizge 
shekem tek gana 30 saqlanip jetip kelgen,
Beruniy oz dawirinin ulli pe- 
dagogi ekenligin ayriqsha aytip otiw 
lazim. En ahmiyetlisi sonda, ele sol 
dawirlerde pedagogika ilimiy ham 
oz betinshe pange aylanbagan bir 
payitta Beruniy bul tarawda ahmi- 
yetli maselelerdi ortaga tasladi. 
Beruniy 1010-jih Xorezmge kelip