G. M. Andreyeva ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya soxasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi psixologimi, faylasufmi yoki sotsiologimi, uning ushbu fan predmetiga

Ijtimoiy xulk-atvor ipstinktlari nazariyasi XX ayerning boshida Angliyada shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bulib, u uzining 1908 yilda yozgan “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobidagi inson xulk-atvori- ning motivi yoki uni xarakatga keltiruvchi kuch instinktlardir deb yozgan. Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layokat, intilish iboralarini xam ishlata boshladi. Uning fikricha, xulk- atvorni ta’minlovchi narsa tugma, psixofiziologik tayyorlik xolati bulib, u nayeldan-nayelga uzatiladi. Makdugall barcha xarakatlarni refleksiv xolda tushuntirishga intilib, refleksiv yoyga xos bulgan barcha kismlar — ya’ni, efferent — kabul xiluvchi, retseptiv bulim, afferent (xarakat) va markaziy bulimdan iborat tizim sifatida tasavvur kiladi. Barcha ijtimoiy xarakatlar xam ana shunday refleksiv tabiatga egadir, deb uktiradi u. Shunga uxshash fikrlar E.Ross (“Ijtimoiy psixologiya”) va J.Bolduin (“Ijtimoiy psixologiya buyicha tadkikotlar”) karashlarida xam rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat xakida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat xakida yozib, ijtimoiy irsiyat odamlardagi taklid kilish kobiliyati bilan boglik, deb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta’sirlarini utkazishga moyildirlarki, bu narsa ular urtasidagi munosabatlarini boshkarib turadi. hunday kilib, bu yunalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli xarakatlarning boshi — ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bulib, ular asosan xissiyotlarda namoyon buladi. X,issiyot bilan instinktlar boglikligini Makdugall juftliklarda kursatishga xarakat kilgan: masalan, kurash instinkti - kurku v, gazab xissi; nayel koldirish instinkti - rashk, ayollardagi tobelik xissi; utlashtirish instinkti - xususiylikka intilish xissi va xokazo. Ijtimoiy xodisalarni tushuntirishda tugma instinktlar rolining yukori kuyganligi uchun bu nazariya ilmiy tarakkiyot boskichida salbiy urin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin uning ayrim xddisalar sabablarini tushuntirishga xarakat kilishi fan oldiga ulkan vazifalarni koydi. Ijtimoiy psixologiya fan sifatida ana shu muammolarni tadkik kilishi lozim edi. Demak, yukorida tuxtab utilgan uchala nazariyaning axdmiyati shundan iborat ediki, ular yangi tugilishi lozim bulgan, lekin yetarli ilmiy asosi bulmagan fan - ijtimoiy psixologiyaning istikboldagi tadkikot mavzularini ochib berdi, ular kutargan muammolar aslida jamiyatda mavjud muammolar ekanligini isbotladi, bu muammolarni urganish, ilmiy jixdtdan tadkik etish orkaligina ularni boshkarish mumkinligi fikrini urtaga tashladi. Krlaversa, bu uchala yunalish xam nazariy karashlarni isbot kilishda ob’ektiv tekshiruv usuli xisoblangan eksperi- mentdan foydalanish zaruriyatini kursatdi. Bu narsa yana bir bor maxsus fanning kelajak rejalarini aniklashga yordam berdi. Aytish mumkinki, mustakil fan sifatida ijtimoiy psixologiya ana shu uchala manbadan “suv ichgan”, ozuka olgan va uz predmetini aniklagan. Ijtimoiy psixologiyaning eksperimental fan sifatida rivojlanishi XX asr shu bilan xarakterli ediki, u turli fanlar oldiga konkret topshiriklar, vazifalar kuya boshladi. Bundan tashkari, juda kup fanlarda ob’ektiv eksperimental usul yuli bilan ilmiy faktlar tuplash yulga kuyildi. Psixologiya fani xam bundan istisno emas edi. Sof psixologlar individ psixologiyasini zksperimental uRganaR ekanlar, ularning boshka individlar sh’sirida bulishi faktini inkor kila olmas edilar. Ikkinchidan, ica, Amerikada kupgina psixologlar uz tadkikot ob’ektlarini maboratoriya sharoitida ayrim psixik jarayonlarni urganish amaliyotidan real, jamiyatda mavjud bulgan insonlar jamoasi - kichik guruxdarga kuchira boshladilar. Bu davrda psixologiyada shakllanib bulgan uch asosiy okim (psixoanaliz, bixeviorizm va geshtalt psixologiya) ichida xam ijtimoiy xulk-atvorni kichik |uruxdar doirasida urganishga intilish paydo buldi. XX asr • yushidagi psixologiya fani shu bilan ajralib turardiki, olimlar imzlriy izlaniщlarga kupam e’tibor berishmas, katta guruxlar, ommaviy xodisalar psixologiyasi xam nazardan ancha chetda kolgan edi. Asosiy dikkat kichik guruxlarga va ularda turlicha eksperimentlar utkazishga karatilgan edi. Bunday xolatning paydo bulganligi ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishida nixoyatda katta rol o’ynadi.
Masalan, geshteltpsixologiya yunalishi negizida maxsus ijtimoiy-psixologik yunalishlarning - interaksionizm va kognitivizmning vujudga kelganligi yangi paydo bulayotgan fanning eksperimental asosi xam bulishi mumkinligini yana bir bor isbot kildi. Chunki ushbu yunalishlardagi ishlar eng avvalo, insoniy uzaro alokalar va xamkorlikning, uzaro ta’sirning sirlarini anikdashga karatilganligi bilan olimlarning dikkatini torta oldi. Geshtaltpsixologiyaning asoschilari xisoblangan nemis psixologlari M. Vertxeymer, V. Kyoler, K. Koffkapardan farxli, amerikalik Kurt Levin va unikg maktabi tarafdorlari ijtimoiy xulkning motivlarini urganishga kirishdilar, F. Xayder esa “geshtalt” (nemischa Gestalt - obraz, shakl ma’nosida) tushunchasini ilk marotaba ijtimoiy psixologiyaga olib kirib, shu orkali shaxslararo uzaro idrokning mexanizmlarini izladi, dastlabki eksperimentlar aynan Amerika Kushma Shtatlarida utkazildi. Bixeviorizm yunalishlari doirasida utkazilgan ijtimoiy- psixologik tadkikotlar avvalo amerikalik olimlar KXall va V.Skinnerlar nomi bilan boglik- Ular va ularning izdoshlari xisoblangan KMiller, DDollard, J.Tibo, G.Kelli va boshkalar diada - ikki kishi uRtasiDagi munosabatlarning xilma-xid eksperimental kurinishlarini tadkik kilib, ularda matematik uyin nazariyasi elementlarini kulladilar. Diada sharoitida laboratoriyalarda utkazilgan tadkikotlarda asosan mustaxkamlash goyasini isbot kilishga urinildi. Klassik bixeviorizmdan farkli ularok, ijtimoiy-psixologik bixevioristlar xayvonlar urniga laboratoriyada utkaziladigan tekshiruvchlarga nakd pul tulagan xolda odamlarni taklif eta boshladilar. Shuning uchun xam bixevioristlarning yangi goyasida biologizm va mexanizm tarzda ilgarigi xayvonlarda tuplangan dalillar modelini insonlarda tekshirib kurish urfga aylandi. Yondashuvdagi sun’iylikka karamay bu tekshiruv va sinovlar xam ijtimoiy psixologiyani ayrim yangi dalillar bilan tuldirilishiga imkon berdi. Bixevioristlardan farkli ularok, bu yerda eksperimentlar ikki kishi emas, balki kupchilik ishtirokida utkazila boshladi. Ularning izdoshlari V.Bayon, V.Bennis, G.Sheparde, V.Shutspar utkazgan tadkikotlar tufayli xozirgi kunda xam katta kizikish bilan urganilayotgan “T - Guruxlar” psixologiyasi yaratildi. Unda gurux sharoitida bir odamning boshkalarga ta’siri, guruxning ayrim individlar fikrlari ta’siriga berilishi kabi masalalar eksperiment sharoitida ishlab chikildi va ijtimoiy-psixologik treninglar utkazishga asos solindi. Kognitivizm aslida Kurt Levin nazariyasi asosida paydo bulgan psixologik yunalish bulib, undagi urganish ob’ekta munosabatlar tizimidagi odamlar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taallukli bulgan kognitiv xolatlar buldi. Kognitivizm doirasida shunday mukammal, boshkalarga uxщamas nazariyalar yaratildiki, ular xozirgi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk- Masalan, F.Xayder balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Niokomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshkalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy goya shundan iboratki, shaxe uziga uxshash shaxslar bilan mulokatga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruxiy mutanosiblik, tenglik bulishiga, shu orkali ziddiyatlardan chikishga xarakat kiladi. Maksad - turli ijtimoiy vaziyatlarda shaxe xulk-atvorining isixologik sabablarini tushuntirish va ziddiyatlarning oldini olish uchun yul-yuriklar ishlab chikishdan iborat. Xozirgi davrda xam tanikli ijtimoiy psixologlar Olporgp, A.Maslou, KRojers va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmokdalar.Nixoyat, yana bir eksperimentlar bilan boglik bulgan nazariya interaksionizm bulib, bu aslida sotsiologik nazariya xisoblanadi. Uning asoschisi Gerbart Mid bulib, uning karashlari ta’sirida T.Sarbinshsht rollar nazariyasi, G.Xaymen va R.Mernyun- larning referent guruxlar nazariyasi, F.Goffmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllandi. Bu olimlar turli ijtimoiy sharoitlardagi xulk-atvorni tushuntirish orkali shaxe ij shmoiy- psixologik sifatlarining sabablarini topishga xarakat kildilar. Nazariyalarning moxiyati shundaki, xar bir shaxe doimo ijtimoiy uzaro ta’sir tizimida magjud buladiki, unda u tugri xarakat kilish uchun uzgalarni tushunishga xarakat kilishi, uzgalar rolini kabul kilishga tayyor bulishi lozim. Lekin uzgalar rolini tugri kabul kilish uchun unda “umumlashtirilgan uzga” obrazi bulishi lozimki, bu obraz shaxslararo mulokat jarayonida, kar bir shaxe uchun ibratli bulgan kishilar guruxi bilan mulokotda bulish jarayonida shakllanadi. Ya’ni, shaxening faolligi tan olinadi, bu esa fan tarixida uta progressiv xolat edi.