G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

7.6. Elektron dalnomerlar va ular haqida ma`lumot 
Foydalaniladigan 
elektromagnit 
to’lqinlar 
ko’rinishiga 
qarab 
svetodalnomerlar va radiodalnomerlarga bo’linadi. Ular bilan chiziq o’lchash 
 
7.9- rasm. Borib bo‘lmas masofani 
aniqlash sxemasi 
 

---

92 
o’lchanayotgan masofadan elektromagnit to’lqinlarning o’tish vaqtini aniqlash 
orqali o’lchash usuliga asoslangan . 
Tebranishlarni tarqatish xususiyatiga qarab yorug’lik va radiodalnomerlar 
impulsli va fazaliga bo’linadi. Hamma elektron dalnomerlarda bir xil prinsipdagi 
blok-chizma qabul qilingan: dalnomer ikkita asosiy qismdan tashkil topadi-qabul 
qilgich va uzatkich, qabul qilgich boshlang’ich nuqtada o’rnatiladi, qaytargich 
chiziqning oxirgi nuqtasida o’rnatiladi.
Qabul qilgich-uzatgichning vazifasi elektromagnit to’lqinlarini qaytargich 
tomonga yuborish, qaytarilgan elektromagnit to’lqinlarni qabul qilish va ularni 
qabul qilgich - uzatgich - qaytargich - qabul qilgich - uzatgich yo’lida tarqalishi 
vaqtini o’lchashdan iborat. 
Qaytargich yuborilgan elektromagnit to’lqinlarini teskari yo’nalishda 
qaytaradi. 
Dalnomerning bu ishlash prinsipiga asosan o’lchangan masofa quyidagicha 
hisoblanadi: 
(7.24) 
Bu yerda: 
o’lchash davomida elektromagnit to’lqinlarini havoda 
tarqalishtezligi;
t elektromagnit to’lqinlar 2D masofani o’tishi uchun sarflangan vaqt. 
Impulsli dalnomer. Impulsli dalnomer masofani aniq o’lchashni ta’minlay 
olmaydi, lekin o’lchashni tezkorlik bilan bajarish imkonini beradi. 
Odatda, impulsli dalnomerlardan lokator sifatida foydalaniladi, ya’ni ular 
bilan masofadan tashqari ob’yektga qarab yo’nalish ham o’lchanadi. Ular aniqligi 
past bo’lganligi sababli geodezik o’lchash ishlarida kam qo’llaniladi. Bunday 
dalnomerlardan eng aniqlari aerofotosyomkada qo’llaniladi va syomka davomida 
samolyot uchish balandligini o’lchash uchun balandlik o’lchagich vazifasini 
bajaradi.

---

93 
Fazali dalnomer. Bunday dalnomerning ishlash mohiyati va sxemasi 7.10-
rasmda tasvirlangan. 
Uzatgich so’nmaydigan (f) chastotali elektromagnit tebranishni qaytargichga 
qarab uzluksiz tarqatadi. Uzatgichdan bir qism quvvat shu zahoti qabul qilgichga va 
fazometrga tushadi. Qolgan quvvat qaytargichgacha borib yana orqaga qaytib,(t)
vaqt o’tgandan keyin qabul qilgich va fazometrga tushadi.
Tebranish chastotasi (f)ma’lum bo’lganda vaqt (t) ni aniqlash tebranish 
davrining butun sonlari (N) va davr qoldiqi ∆ni aniqlashdan iborat 
bo’ladi.(∆)qiymatiga “faza siklining domeri” deyiladi.
Uzatgich so’nmaydigan (f) chastotali elektromagnit tebranishni qaytargichga 
qarab uzluksiz tarqatadi. Uzatgichdan bir qism quvvat shu zahoti qabul qilgichga va 
fazometrga tushadi. Qolgan quvvat qaytargichgacha borib yana orqaga qaytib,
(t)vaqt o’tgandan keyin qabul qilgich va fazometrga tushadi.
Tebranish chastotasi (f) ma’lum bo’lganda vaqt (t) ni aniqlash tebranish 
davrining butun sonlari (N)va davr qoldig’i (D) ni aniqlashdan iborat bo’ladi. (D) 
qiymatiga „faza siklining domeri“ deyiladi.
Fazali dalnomerlarda faqat(D) ni bevosita o’lchash imkoniyati yaratiladi yoki 
masalan, chastota (f)ni o’zgartirib, (D) ni ayrim qiymatlarga: (D=0; D=1/4; D=1/2 ) 
tebranish davrining hissasiga tenglashtirib olinadi. 
Shunga binoan masofani hisoblash asosiy formulasi quyidagi ko’rinishda yoziladi: 
(7.25)