G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

MDH da ishlab chiqarilgan ba’zi bir radiodalnomerlar 
Ishlab 
chiqarilgan yili 
Radiodalnomerlar- 
ning turi 
O’lchanadigan 
masofa uzunligi 
km 
O’lchash xatosi 
2000 
2002 
RDG 
RDGV 
0.2-30 
0.2-40 
5sm+3.10
-6
D 
5sm+3.10
-6
D 

---

100 
Radiodalnomerlarning iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida 
baland antennalar qo’llaniladi. Bunda, endi,baland geodezik belgi-signallar 
o’rnatishga hojat qolmaydi. Ishlatgan vaqtda 
radiodalnomer yerga o’rnatilib antennasi ma’lum 
balandlikda chiqariladi. Bu dalnomer bilan masofa 
o’lchash ancha qulay bo’lishi bilan birga, baland 
signallar ko’rish talab etilmaydi. 
Taxeometrik tasvirga olishda asosan teodolit – 
taxeometr va taxeometrik reykalar ishlatiladi. Takroriy 
taxeometr- vertikal doirasining alidadasiga adilak 
o’rnatilgan hamda dalnomer va bussol bilan 
ta’minlangan teodolitdir. Teodolit-taxeometrlarga misol qilib TT-5, T-30, T-
15,OMT-30, TOM, TM-1 va boshqa teodolitlarni ko’rsatish mumkin.
 
Tayanch so`zlar:o’lchash, dalnomer, svetodalnomer, optik dalnomer, lenta, po’lat 
lenta, ruletka, invar simlar, o’lchash xatosi, marka, nisbiy xato, eklimetr, reyka, 
nivelir, linza. 
Nazorat savollari: 
1.Masofa o’lchash asboblari nimalardan iborat?. 
2. Kurvimetr nima vazifani bajaradi? 
4. Dalnomerni vazifasi nimadan iborat? 
 
7.13-rasm.
Radiodalnomer 

---

101 
8-BOB.TEODOLIT YORDAMIDABURCHAK O`LCHAHS ISHLARI 
8.1. Burchak o`lchash mohiyati prinsipi.Teodolit 
Joyda geodezik ishlarni bajarganda gorizontal va vertikal burchaklarni 
o’lchashga to’g’ri keladi. Gorizontal burchakni o’lchash prinsipini misol bilan 
tushuntiramiz. Joyda (A, B, C) nuqtalar 
berilgan deylik (8.1-rasm). (A) nuqtaga 
urinma gorizontal (P) tekislik o’rkazilib, (AB 
va AC) chiziqlar yo’nalishi (AA’) tik 
chizig’idan o’tuvchi (M va N) vertikal 
tekisliklar 
yordamida 
(P) 
tekislikka 
proyeksiyalansa, gorizontal va vertikal 
tekisliklarning o’zaro kesishishi natijasida (Ab va Ac) chiziqlar hosil bo’ladi. Bu 
chiziqlar orasidagi burchakni (β) bilan belgilaymiz.
Demak joydagi bir nuqta (A)dan chiqqan ikkita yo’nalish (AB va AC) ning 
gorizontal (P) tekislikdagi proyeksiyalari (Ab va Ac chiziqlar) orasida hosil bo’lgan 
burchak (β) gorizontal burchak bo’lib hisoblanadi. Bu burchakning qiymatini topish 
uchun markazi burchak uchi (A) dan o’tgan tik chiziq (AA’) ga gradus va minutlar 
bo’lingan doira- limb o’rnatilgan deb faraz qilaylik. Doirada gorizontal burchak 
tomonlari (ab’) va (ac’) orasidagi yoy (b’c’) o’lchanishi kerak bo’lgan gorizontal 
burchak qiymatiga tengdir. Gorizontal burchakni o’lchash uchun limbdan tashqari, 
yoy (b’c’) ning boshlang’ich (b)’ hamda oxirgi (c’) nuqtalari belgilanadigan vertikal 
tekisliklar ham kerak. Bu vertical tekislikka vizirlash tekisligi deyiladi. Burchak 
o’lchanadigan asboblarda vizirlash tekisligi vazifasini qarash trubasi bajaradi. 
Qarash trubasi limb markazidan o’tgan o’qda aylanadigan alidada doirasi ustiga 
o’rnatiladi. Alidadaning gorizontal burchak qiymatini ifodalovchi yoy (b’c’) ning 
boshlang’ich (b’) va oxirgi (c’) nuqtalarini belgilaydigan moslamasi bor. Bu 
moslama shkala ko’rinishida bo’lib, vernyer deb ataladi.
Joyda gorizontal burchakni o’lchashda ishlatiladigan asbob quyidagi asosiy 
qismlardan iborat: gorizontal burchak proyeksiyasini ifodalaydigan doira-limb,