G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

7.8-rasm.Qiyalikni o`lchash 

---

90 
(7.19) formulada doimiy qo’shiluvchi (C) e’tiborga olinmagan. Uni e’tiborga 
olganda formula mana bunday bo’ladi: 
d = klcos
2
α + c cos α (7.20) 
(7.20) formulada c va α qiymatlari juda kichik bo’lganligidan C cosα va cos
2
α 
lar bir-biriga teng deb qabul qilish mumkin. Shunda (7.20) formula 
quyidagichabo’ladi :
d = (kl + c)cos
2
α 
Bu formulada kl+c (7.18) formuladagi D ga teng bo’lganligi uchun 
d = D cos
2
α yoki d = D − Dsin
2
α (7.21) 
(7.21) formuladagi (Dsin
2
α) masofaning qiyaligiga qarab kiritiladigan 
tuzatish bo’lib, (ΔD) bilan ifodalanadi. Bu tuzatish qiymatlari ham maxsus 
jadvallardan olinadi. 
Masofani ipli dalnomer bilan o’lchash aniqligi dalnomer iplarining 
yo’g’onligiga, qarash trubasini aniq fokuslanganligiga va reykadan sanoqning 
to’g’ri olinishiga bog’liq. O’lchash aniqligiga ob-havo ham ta’sir qilishi mumkin.
Yozda, ayniqsa tush paytida harorat ta’siridan reyka tasviri jimirlab ko’ringanidan 
sanoq olish aniqligi kamayadi. Shuning uchun masofa havo salqin paytda 
o’lchangani ma’qul. O’lchash aniqligini oshirish uchun 200m dan katta masofalar 
bo’laklarga bo’linib, har bo’lak ikki marta (to’g’ri va teskari yo’nalishda) 
o’lchanishi kerak. Reyka nuqtaga shovun yordamida aniq vertikal holatda 
o’rnatilishi lozim.
Masofa ipli dalnomer bilan 1:200-1:4000 aniqlikda o’lchash mumkin.
7.5. Borib bo`lmas masofani aniqlash 
O`lchash ishlari davrida teodolit yo‘lining biron-bir tomoni, masalan, 
daryoni kesib o‘tgan bo‘lsa, o‘sha tomon uzunligini bevosita o‘lchab chiqish 
imkoniyati bo‘lmaydi va bu holatda borib bo‘lmas masofani aniqlash usuli 
qo‘llaniladi. Masalan, teodolit yo‘lining (AB) tomoni daryodan o‘tishi kerak bo‘lsin 
(7.9- rasm). Uning uzunligini topish uchun daryo yoqasi bo‘ylab lenta bilan 
o‘lchanishi qulay bo‘lgan (AD) chiziq`i olinib, uchlari yog‘och qoziqlar bilan joyda 

---

91 
mustahkamlanadi va ularning orasi o‘lchov lentasi bilan mumkin qadar aniq 
o‘lchanadi. Bu chiziqqa bazis deyiladi.
Hosil bo‘lgan(ABD) uchburchakda iloji bo‘lsa hamma burchaklar teodolit 
bilan o‘lchanadi. Agar uchburchakda faqat (α) va (β) burchaklari o‘lchangan bo‘lsa, 
(γ) burchak γ = 180 - (α + β) formulasi orqali 
hisoblab topiladi.
Shunda sinuslar teoremasiga asosan 7.9- 
rasmdan yozish mumkin: 
 
(7.22) 
bu yerda: AD = b- bazis tomonining uzunligi. 
Topilgan qiymatni tekshirish uchun joyda qo‘shimcha bazis (b1) va 
burchaklar(α1) va (β1) o‘lchanadi (7.8- rasm), shunda tomon uzunligi
quyidagi formula bilan topiladi: 
(7.23) 
Tomonuzunligi (x) nianiqlashuchunuchburchakshundaytanlanishikerakki, 
bazisvaaniqlanadigantomonlarqarshisidagiburchaklarqiymati 30°dankichikva 120° 
dankattabo‘lmasin (shundatomonuzunligianiqroqtopiladi).(x)qiymatlari orasidagi 
farq 1:1 000 dan katta bo‘lmasligi kerak. Bu shart bajarilsa, qiymatlarning o‘rtachasi 
olinadi.