G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Yorug’lik 
dalnomerlar 
guruhi 
Koeffitsiyentlar qiymati 
Masofa o’lchash 
chegaralari 
a, mm 
b, mm 
quyi 
yuqori 
G 
5; 10 
1; 2 
0,5 
15 - 20 
P 
0,3; 0,5; 1; 2 
0,3; 0,5; 1; 2 
0,002 
0,1 - 3 
T 
5; 10 
3; 2; 5 
0,002 
1 - 15 
Ular bilan masofa o’lchashda yo’l qo’yarli o’rta kvadratik xato cheki quyidagi 
formula bo’yicha hisoblanadi: 
 
(7.26) 
bu yerda: a va b- koeffitsiyentlar (qiymatlari 7.1-jadvalda berilgan);
(D)- o’lchanadigan masofa, mm. 
Dalnomerlar nomidagi belgilar quyidagi ma’nolarni bildiradi: (S) - asbob 
nomidagi bosh harf (S - svetodalnomer); (G, P va T) - guruh belgilari; (N) - ko’rish 
trubasi oboyektiviga kiydiriladi (N - nasadka); keltirilgan raqam esa o’lchanadigan 
masofaning eng yuqori qiymatini bildiradi. 
Misol: SG-20 belgida (G) guruhidagi yorug’lik dalnomer (svetodalnomer), 20 
km gacha masofani o’lchashga mo’ljallangan; ST-15N belgida (T) guruhidagi 
Yorug’lik dalnomeri, o’lchanadigan masofa 15 km gacha, ko’rish trubasi 
ob’yektiviga kiydiriladi; SP-02 belgida (P)guruhiga kiradigan Yorug’lik dalnomeri, 
2 km gacha masofa o’lchashga yaroqli.
Dalnomerlarni loyihalab ishlab chiqaradigan yetakchi davlatlar AQSH, 
Germaniya, Rossiya, Shveysariya, Shvetsiya, Angliya va Yaponiya hisoblanadi. 
(G)guruhdagi dalnomerlarda yorug’lik tarqatish manbai bo’lib quvvati 2 - 10 
(mVm) bo’lgan geliy neon gaz lazerlari xizmat qiladi. Ularga misol qilib, “Koyfel 
va Esser“ (AЈSh) firmasining Reydjmaster; „AGA Geotroniks“ (Shvetsiya) 
firmasining geodimetrlari 8 va 600; Rossiyaning „Kvars“ va „Granat“ yorug’lik 
dalnomerlarini ko’rsatish mumkin. Amaliy geodezik ishlarida qo’llanadigan (P 

---

96 
guruhi) dalnomerlarga MA 100 „Tellurometr“ (Angliya); MSDQM, SPOZ 
(Rossiya); Mekometr 3000 „Kern“ (Shveysariya) kiradi. 
(T) guruhiga kiradigan dalnomerlar: 2SM-2, SM-5, ST-5 “Blesk”, 3SM-2 (Rossiya); 
Bitl “Presiji interneyshl” (AQSH); Eldi 2 “Opton” (Gremaniya); 100, 112, 14 A, 120 
geodimetrlar “AGA Geotronika” (Shvetsiya); SD-6 “Tellurometr” (Angliya) va 
boshqalar. 
Ma’lumki hozirgi paytda geodeziya bo’yicha mutaxassisliklari uchun asosiy 
asbob “elektron taxeometrlar” hisoblanadi.Ushbu asbobda mujassamlangan elektron 
dalnomer yordamida joy sharoitini hisobga olmasdan oson va tez ravishda yuqori 
aniqligi bilan masofani o’lchash mumkin.
7.11-rasm va 7.12-rasmlarda keltirilgan zamonaviy elektron taxeometrlar 
masofalarning gorizontal qiymatlarini aniqlash uchun algoritmlar bilan 
jihozlanagan. Injenerlik qidiruv ishlarni olib borishda ma’lumotlarni avtomatik 
tarzda real vaqt rejimida qayd etish uchun standartli moslamalar mavjud.
Masofa o’lchashining standartli vaqti 1,5 s dan 3 s gacha. Takroriy avtomatik 
o’lchashlar murakkab klimatik sharoitlarda ishonchli natijalarni hosil qilish uchun 
qo’llanadi. 
1