G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I
Download 6.42 Mb. Pdf ko'rish
|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
|
1.1-rasm.1 o yoy uzunligini aniqlash 9 R = 360° 2π ∙ S (1.2) formula yordamida hisoblab chiqarsh mumkin, S- meridianining 1 ° yoyi uzunligi qiymati. Geodeziya fani qadimgi zamondamadaniy mamlakatlardan bo’lgan Arabiston, Xitoy, Hindiston va O’rta Osiyoda matematika, astronomiya fanlari bilan bir qatorda taraqqiy etgan. Bu sharqiy mamlakatlarning buyuk olimlari yerning kattaligini aniqlash ustida ko’p ish qilganlar. Masalan, IX asrning boshlarida arab halifasi ma’lum topshirig’i bilan Mesopotamiya tekisligida yer sharining kattaligini aniqlash maqsadida gradus o’lchash ishi olib borilgan. Bu ishga Xalid Abdumalik al Merverrudi, Ali ibn al Asturlabi va Ahmad ibn al Buhturiy az Zarra rahbarlik qilgan. Shu vaqtda ma’mun halifalikining siyosiy va ilmiy markazi Bog’dod shahri observatoriyasida ishlayotgan xorazmlik ulug’ matematik va astronom, hozirgi zamon algebrasining asoschisi Muhammad ibn Muso Xorazmiy (VIII asr oxiri IX asr boshlari) ham qatnashgan. Olimlar o`lchahs ishlari natijasida yer shari meridianining 1 ° yoyi uzunligi 52,27 arab miliga (1 arab mili 1973,2 m) yoki hozirgi o’lchov birligida 111,8, km ga teng ekanligini aniqlaganlar. Hozirgi ma’lumotlarga ko’ra, meridian 1° yoyining o’rtacha uzunligi 111,2 km; demak, yuqorida aytilgan gradus o’lchash ishlari o’z davri uchun ancha aniq bajarilgan hisoblanadi. Yerning kattaligini aniqlash maqsadida o’tkazilgan gradus o’lchashlarda eng qiyin ishlardan biri bir-biridan juda uzoq masofada joylashgan ikki nuqta orasidagi masofani o’lchash bo`lganligi sababli olimlar shu davrda yer yuzidagi uzoq masofani o’lchamasdan turib,Yer shari kattaligini aniqlash usulini yaratish ustida ish olib borishgan. Bu usullardan biri balandligi ma’lum bo’lgan tog’ tepasida turib gorizontni pasayish burchagini o’lchash yo’li bilan meridianning 1 ° yoyi uzunligini aniqlashdir. Bu usuldan birinchi bo’lib IX asrning oxirlarida astronom Abu Tayib Sind Ali va o’zbek olimi Abu Rayhon Beruniy (973-1052 yillar) foydalangan. Yer shari kattaligini aniqlashda shu usulni qo’llashgan. Abu Rayhon Beruniy Download 6.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|