G’afur G‘ulom (taxallusi; asl nomi G‘ulomov G‘afur)

G’afur G‘ulom (taxallusi; asl nomi G‘ulomov G‘afur) (1903.10.5 - Toshkent - 1966.10.7) - O‘zbekiston xalq shoiri (1963). O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi (1943). Toshkent shahrida Qo‘rg‘ontepadagi mahallasidagi eski maktab va madrasada (1916) va «Hayot» maktablarida (1918) o‘qigan. Mustaqil hayot yo‘lini erta boshlab, kosibchilik, tunukasozlik, harf teruvchilik singari turli kasblar bilan mashg‘ul bo‘lgan. O‘qituvchilarni tayyorlash kurslarini tugatib, «Cho‘lpon» (1919), «Hayot» (1924) maktablarida muallim, bolalar uyi (1926), «Urfon» maktabida mudir (1928). «Kambag‘al dehqon» (1928 yildan) va «Sharq haqiqati» gazetalarida (1929 yildan) ma’sul kotib, «Mushtum», «Yer yuzi» jurnallari va «Qizil O‘zbekiston» gazetasida adabiy xodim (1930-1942), O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot institutida katta ilmiy xodim (1943-1966). 30-yillarning boshlaridan shoir, hikoyanavis, dramaturg, tarjimon sifatida ijod etib, «Dinamo», «Yigit», «Egalari egallaganda», «Xitoydan lavhalar» (1931), «Tirik qo‘shiqlar» (1932), «Ko‘kan» (1934), «Sizga» (1935), «Chashma» (1939) she'riy to‘plam va dostonlari, «Jo‘rabo‘za» hikoyalar to‘plami, «Netay» (1932), «Tirilgan murda» (1935), «Yodgor», «Shum bola» (1938) qissalari va «Muxbir sudi» (1929) pesasini nashr etgan. Bundan tashqari, V. Mayakovskiyning «Hayqiriq» (1929), Hodi Toqtoshning «Muhabbat tavbasi» (1931) dostonini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonini nashrga tayyorlagan. G‘afur G‘ulomning ijodiy tadriji 3 davrdan iborat. 30-yillarni o‘z ichiga olgan 1-davrda G‘afur G‘ulom ko‘plab she'r, maqola va ocherklar yozgan. Ularning aksari davrning o‘tkinchi mavzulariga bag‘ishlangan. G‘afur G‘ulom shu davrda yaratgan nasriy asarlarida xalq hayotini, tarixini, turli ijtimoiy qatlamlarga mansub kishilarning ruhiy olami va nutqini mukammal ifoda etgan. G‘afur G‘ulom «Netay» va «Yodgor» qissalarida tasvirlangan ayol qahramon obrazi orqali ma'naviy buzilish sharqona axloq me'yorlarini oyoqosti qilish katta fojiaga olib borishi mumkinligini ko‘rsatgan. «Shum bola» qissasining bosh qahramoni obrazida G‘afur G‘ulom hayotning har qanday murakkab va mashaqqatli sinovlaridan o‘ta biladigan, tegirmondan butun chiqadigan sho‘x va zukko bola obrazini katta mahorat bilan tasvirlagan. Yozuvchi avtobiografik harakterga ega bo‘lgan bu asari bilan o‘zbek adabiyotiga yangi bir tipni olib kirgan. Milliy bo‘yoqlar bilan muzayyan bo‘lgan bu asar ayni paytda umuminsoniy g‘oya va qarashlar bilan yo‘g‘rilgan. Ijodining 2-davri - 2-jahon urushi yillarida G‘afur G‘ulom xalq va mamlakat hayotida kechayotgan fojeaviy voqealarni falsafiy rejada idrok va tasvir etuvchi asarlarni yaratgan («Kuzatish»). Urush yillarida ota-onasiz qolib, O‘zbekistonga ko‘chirib keltirilgan bolalar haqidagi «Sen yetim emassan» she'ri yuksak insonparvarlik g‘oyasi va gumanizmi (ajralib turadi. G‘. G‘ulomning “Sog‘inish” «Qish», «Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak» singari she'rlarida urush mavzusi o‘zining barcha qirralari bilan aks etgan. G‘. G‘ulomning urushdan keyingi dastlabki oylarda yaratgan «Vaqt» she'ri alohida ahamiyatga ega. G‘. G‘ulom bu she'ri bilan o‘zbek she'riyatidagi falsafiy-intellektual yo‘nalishni yangi bosqichga olib chiqdi. 40-yillarning 2-yarmi-50-yillardan shoir ijodining 3-davri boshlangan. G‘. G‘ulomning shu davrda yaratilgan she'rlaridagi lirik qahramon endi urush jarohatlari malham topgan, tinchlik, do‘stlik singari qadriyatlarning qadriga yetuvchi kishidir. Ana shu lirik qahramonning ruhiy olami kechinmalari G‘. G‘ulom she'rlariga ajib bir yorqinlik bag’ishlagan («Toshkent», Sizga», «Onaxonlarga», «Muharram», «Bir do‘st xotirasi»). Ayni paytda ilk bor «Turksib yo‘llarida» she'rida ko‘zga tashlangan tarix tuyg’usi shu davrda boshqa bir ko‘rinishda, lirik qahramonning g‘urur va surur manbaini ifodalovchi omil sifatida G‘. G‘ulom she'rlariga kirib kelgan («Alisher», «O‘zbek elining g‘ururi»). Shuningdek, shoirning “Yangi she'rlar”, «She'rlar» (1946), «O‘zbek elining g’ururi» (1949), «Sharaf qo‘lyozmasi» (1950), 4 jildli «Tanlangan asarlar» (1956-1959) singari to‘plamlari shu yillarda nashr etilgan. G‘. G‘ulom 50-60-yillarda ko‘proq sho‘ro jamiyatining yetakchi kuchini sharaflovchi, turli bayramlarni olqishlovchi, xalqni paxtadan mo‘l hosil olishga chorlovchi she'rlarni yozishga majbur bo‘lgan. Shunga qaramay, u she'riyatga o‘zbek tilining shirali, rangin va go‘zal qatlamlarini olib kirishga erishgan. G‘. G‘ulom bolalarga bag‘ishlangan talaygina she'rlar ham yozgan («Tongotar qo‘shig’i», 1949; «Bari seniki», 1953; «Turg‘un va o‘rdak», 1955; «Bir g‘uncha ochilgungacha», 1958). U turkiy va forsiy tilda yozilgan sharq she'riyatining bilimdonlaridan va zamonaviy adabiy hayotning faol kuzatuvchilaridan biri sifatida Navoiy, Atoiy, Mashrab, Muqimiy, Muhyi, Furqat, Ajziy Xo‘qandiy, Vasliy, Ayniy, Oybek, G‘ayratiy, H. Olimjon, S.Abdulla singari o‘zbek shoir va yozuvchilari, qardosh xalqlar adabiyotining Nizomiy, Jomiy, Pushkin, Lermontov, Gogol’, Shevchenko, Mayakovskiy, Abay, To‘g‘aloq Mo‘lda, Abdulla To‘qay, Lohutiy va boshqa mashhur namoyandalari to'g‘risida ko‘plab adabiy-tanqidiy maqolalar yozgan. Shuningdek, G‘. G‘ulom «Kulgichilik to‘g‘risida», «Yumor va satira». «Fol’klorni o‘rganaylik» singari maqolalar ham yozib, hajviy adabiyotning janr xususiyatlariga doir qarashlarini o‘rtaga tashlagan, o‘zbek xalqining boy og‘zaki ijodini o‘rganish masalalariga jamoatchilik e'tiborini qaratgan. G‘. G‘ulomning adabiy merosida badiiy tarjima katta o‘rin tutadi. U yuqorida tilga olingan tarjima asarlaridan tashqari, U. Shekspirning «Otello», «Qirol Lir» tragediyalari, O‘rdubodiyning «Besh so‘mlik kelin», N. Hikmatning «Bir sevgi afsonasi» pyesalari, M. Kozimiyning «Qo‘rqinchli Tehron» romani, shuningdek, Pushkin, Lermontov, Nekrasov va T. Shevchenko asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. 2003-yil G’. G’ulom tug’ilgan kunining 100 yilligi keng nishonlandi, shoir tavalludining 100 yilligi munosabati bilan shu yilning 10-mayida Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi madaniyat va istirohat bog‘iga G’afur G’ulom nomi berildi va ushbu bog‘da shoir haykali ornatildi, haykaltarosh J. Mirtojiyev). Toshkentdagi metro bekatlaridan biri, nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Qo‘qon adabiyot muzeyi, Guliston davlat unstituti G‘. G‘ulom nomi bilan ataladi. «Shum bola», «Netay», «Mening o‘g‘rigina bolam», «Afandi o‘lmaydigan bo‘ldi» asarlari asosida teatr spektakllari kinofilmlar yaratilgan. Shoir vafotidan so‘ng «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan mukofotlangan (2000).