Gapte sóz tártibiniǹ beriliwi

Gapte sóz tártibiniǹ beriliwi
Jobasí:
1. Gáplerdiń túrleri
2. Gápte sóz tártibi
3. Abzactíń qásiyetleri
1. Gáplerdiń túrleri
Gápler dúzilisine kóre ápiwayı hám qospa túrlerge bólinedi. Olar ańlatpa maqsetine kóre úsh qıylı boladı : 1. Xabar gáp. 2. Soraw gáp. 3. Buyrıq gáp
Xabar gapda bolıp ótken, bolıp atırǵan yamasa bolıwı kutilayotgan waqıya -hádiyse haqqında xabar beriledi. Sonıń menen birge, bunday gápler arqalı zat yamasa hádiysede qandayda bir ózgesheliktiń bar ekenligi yamasa joqlıǵı tastıyıq yoxud biykar jolı menen ańlatıladı.
Xabar gáp xabar sesler menen aytıladı. Gáptiń bas bóleginde sesler uyǵınlıǵı bir az kóterilip, keyingi bóleginde pasaya baradı. Dawıs tempi ortasha boladı. Logika pátsini alǵan sóz gáp quramındaǵı basqa sózlerge salıstırǵanda joqarı sesler uyǵınlıǵı menen aytıladı. Pátli bólek ózinden aldınǵı bólekten qısqa pauza menen ajıratılıp, tezirek aytıladı. Bildirgi gápler quramındaǵı bóleklerdiń jaylasıw tártibi ádetdegi tártip esaplanadi.
Xabar gáptiń kesimi bildirgi xarakterindegi peyiller menen ańlatılıp, soraw, buyrıq hám úndew qásiyetlerinen erkin boladı. Bildirgi gapning kesimi fe'ldan basqa sóz gruppaları menen de ańlatılıwı múmkin. Mısallar : Jáhángir universitettiń huqıqtanıw fakultetin bitirdi. Onıń úkesi shet tiller institutınıń ingliz filologiyasi fakultetinde oqııp atır.
Soraw gapda sózleytuǵın ushın belgisiz bolǵan geypara zat, háreket-jaǵday, belgi-ózgeshelik haqqında maǵlıwmat alıw mánisi ańlatıladı. Soraw gáp, tiykarlanıp, dialogik sóylewqa tán bolıp, tıńlawshınan soralıp atırǵan temanı biykar yamasa tastıyıq etiwdi talap etedi. Soraw gáp sesler uyǵınlıǵı tárepinen bildirgi gáplerden parıq etedi. Soraw gáp soraw sesler uyǵınlıǵıı menen aytıladı. Soraw gapda tikkeley sorawdı bildiriwshi sózde dawıs kúshayadi. Bunday gápler aqırına soraw belgisi qóyıladı.
Qaraqalpaq tilinde soraw gáp bir neshe jollar menen payda boladı :
Soraw almasıqları járdeminde qáliplesedi. Bunday jaǵdayda soraw gáp quramında kim? ne? qanday? qanday? qaysı? qay jerde? qay jerge? qay jerden? qashan? nege? neshe? neshe? qansha? ne ushın? sıyaqlı sózleri qatnasadı. Mısalı : Siz ne ushın sabaq tayarlamay keldińiz? Siz búgin qaysı tekstti awdarma etdińiz? Siz kitapxanaǵa kim menen barasız? Gulbahorning to'yiga kimler bardı?
Soraw gápler -mi, -ne,-a,-ya, nahotki soraw júklemeleri járdeminde payda boladı. Mısalı : Bul kitaptı siz keltirdingizmi? Siz zamanagóy muzıka dóretpelerin yoqtirasizmi? Ózińiz -ne? Sen ekinshi kursda o'qiysan-a? Akangiz búgin keledi-ya? Nahotki balalıǵıńız ótken awılıńızdı sawınmasangiz?
Soraw gápler geyde hesh qanday grammatik qurallarsız, tek sesler uyǵınlıǵı járdeminde payda bolıwı da múmkin. Bunday jaǵdaylarda aldınǵı bildirgi gáp to'lig'icha yamasa onıń qandayda bir bólegi tákirarlanıp, soraw gáp payda etinadi. Mısalı : Saat on boldı.- Saat on boldı? - On? Biz muzeyge erteń baramız? - Erteń baramız? Bul jumıstı búgin atqara almaymız.- Atqara almaymız? sıyaqlı.
Buyrıq gáp hár túrlı sesler uyǵınlıǵı menen aytılıw etiliwi múmkin. Qatań buyırıw, talap mánislerin ańlatıwshı buyrıq gápler kúshli sesler uyǵınlıǵı menen aytilsa, o'git, násiyxat, ótinish sıyaqlı mánislerdi ańlatiwshı buyrıq gápler talay tómen hám de mayin sesler uyǵınlıǵı menen aytılıw etiliwi múmkin. Tınısh sesler uyǵınlıǵı menen aytılıw etilgen buyrıq gáp aqırına jazıwda noqat, kúshli sezim-tınıshsızlanıw menen aytılıw etilgen buyrıq gáp aqırına bolsa úndew belgisi qóyıladı. Mısalı : Hár kúni azanda waqtınan burın tur, júz-qolíńdí juw, dene shíníqtíríw menen shuǵíllan. Búgin keshte saat 7 de bizlerdiń uyge kel. Dushpanǵa qarata oq atíń! Qolıńdí kóter! sıyaqlı.
2. Gápte sóz tártibi
Gápte sózler gáp bólekleri wazıypasında keledi. Gáp quramında sózler tártibi eki qıylı:
I. Ápiwayí tártip. Bunda :
1) Baslawıshdıń basında, bayanlawísh aqırında keledi. Jas háweskerler toplandilar.
2) Geyde máhál baslawíshtan aldın keledi: Búgin jas háweskerler toplandilar.
II. Ózgergen tártip (bul inversiya da dep ataladı ).
1) Baslawish bayanlawíshtan keyin keledi: Jasasın ǵárezsizlik.
2) Tolıqlawısh bayanlawíshtan keyin keledi: Toqtat suwdı!
3. Abzastíń qásiyetleri.
Abzasti tómendegishe analiz etiliwi múmkin:
Tema : Dúnyanıń rawajlanǵan mámleketlerinde kóshpelis múlkshilik dárejesi júdá túrme-túr ;
1) 1-mısal - Mısal ushın, Germaniya eń tómen dárejege iye, yaǵnıy 42%, Ispaniya bolsa eki ese kóp 85%;
2) 2-mısal - AQSh hám Ullı Britaniya derlik birdey kórsetkishke iye, yaǵnıy 70%;
3) Sebep - bunday ózgerislerdiń sebebi ekonomikalıqtan kóre materiallıq hám tariyxıylıqtı kórsetedi, sebebi joqarı kórsetkishler rawajlanǵan mámleketlerde ámeldegi bolǵanı sıyaqlı, qalaq mámleketlerde de bar;
4) Juwmaq - bul jerde xalıqtıń párawanlıǵı hám kóshpelis múlkshilik dárejesi ortasında baylanıslılıq joq.
Bul mısallar tómendegin kórsetedi:
a) Abzas bir temaǵa baylanıslı bolǵan halda, bir neshe gáplerden shólkemlesken. Abzaslarga bolıw avtor hám kıtapxandıń argumentlar menen jetilisken hám jeke shuǵulaníwí ushın járdem beredi;
b) Abzasning kólemi tekst túrine qaray ózgeredi, biraq, ádetde, ol tórt yamasa bes gápten ibarat boladı.
c) Ádetde (mudamı emes), birinshi gáp temaǵa kirisiw bolıp xızmet etedi. Keyingileri bolsa tariypler beredi, mısallar, qosımsha maǵlıwmatlar, sebepler hám juwmaqlar ;
d) Abzas bólimleri óz-ara qalıń shriftli sóz dizbegi hám baylawlar menen parıq etedi.
Jańa temanı baslawıńız ushın tómendegi sóz dizbegilerdi isletiwińiz múmkin:
Bul mashqalaǵa (sorawǵa ) oǵada turıp... Infeksiyanıń tarqalıw páti de... sıyaqlı qaralıwı kerek... bul qaray shıǵıw ushın uana bir jay... Abzaslarga kirisiw hám olardı bir-birine bólew.