Genetikaning yangi yo’nalishlari Guruh

Oʻzgaruvchanlik — tirik organizmlar hamda viruslar belgi va xususiyatlarining 
xilmaxil boʻlishi. termini organizmlarning yangi belgi va xususiyatlar hosil qilishi yoki 
eski belgi va xususiyatlarni yoʻqotishini ham ifodalaydi.irsiyatga qarama-qarshi 
maʼnoni anglatadi. Tabiiy sharoitda paydo boʻladigan tabiiy, yaʼni spontan, 
eksperimentda hosil qilinadigan. sunʼiy, yaʼni indutsirlangan deyiladi. manbai genetik 
materialning kombinatsiyasi yoki rekombinatsiyasi, gen yoki xromosoma tarkibining 
oʻzgarishi, atrof muhit sharoitining taʼsiri boʻlishi mumkin. Tabiatiga koʻra, genotipik, 
yaʼni irsiy va fenotipik, yaʼni noirsiy shakllarga ajratiladi. Genotipik organizmlar belgi 
va xususiyatlarining genotip bilan bogʻliq boʻlgan, avlodlarda saqlanib qoladigan 
(Ch.Darvinga koʻra, aniq boʻlmagan) yaʼni belgilarning keskin oʻzgarishi mutatsiya 
(mutatsion o’zgaruvchanlik.) yoki organizmlarni duragaylashda belgilarning 
kombinatsiyalanishi (kombinatsion o’zgaruvchanlik.) tufayli kelib chiqadi
Fenotipik o’zgaruvchanlikda genotip oʻzgarmaydi. Organizmning individual 
rivojlanishi davomida uning yoshi (qarishi) bilan birga barcha morfofiziologik va 
biokimyoviy belgilarining oʻzgarishi (ontogenetik, yaʼni yosh bilan bogʻliq 
o’zgaruvchanlik.) bunga misol boʻla oladi. o’zgaruvchanlikning boshqa bir xili 
modifikatsion o’zgaruvchanlik (modifikatsiya)ni bitta turga mansub, genetik jihatdan 

---

bir xil, lekin har xil sharoitda yashaydigan va organizmdan miqdor va sifat jihatdan farq 
qiladigan individlarda koʻrish mumkin. Modifikatsion o’zgaruvchanlik. (Ch.Darvinga 
koʻra, aniq boʻlgan o’zgaruvchanlik.) muayyan belgilarning muayyan yoʻnalishda 
oʻzgarishi orqali yuzaga chiqadi va ommaviy xususiyatga ega boʻladi. Har xil fizik va 
kimyoviy omillar taʼsirida yuzaga keladigan modifikatsion o’zgaruvchanlik. morfozlar 
deyiladi. Muayyan genlar mutatsiyasi bilan bogʻliq boʻlgan morfozlar fenokopiyapar 
deb ataladi. Fenotipik o’zgaruvchanlik.ni organizmlardagi belgilar va xususiyatlar 
bilan emas, balki ular rivojlanish imkoniyatining irsiylanishi asosida tushuntirish 
mumkin. Shu sababdan genotipning fenotipda roʻyobga chiqishi uchun muayyan 
sharoit boʻlishi lozim. Mas, oʻsimlik rangining yashil boʻlishi uchun xlorofill 
sintezlanishini nazorat qiluvchi gen bilan birga yoruglik \am zarur. Muhit sharoiti 
taʼsirida paydo boʻladigan o’zgaruvchanlik. darajasi ham koʻp jihatdan irsiyatga 
bogʻliq, chunki genotip har bir belgiga nisbatan organizm reaksiyasi normasini belgilab 
beradi. Irsiy va noirsiy o’zgaruvchanlik. organizmlarning individual sifat va miqdoriy, 
mustaqil va korrelyativ (oʻzaro bogʻlangan), adaptiv (moslanishli) va noadaptiv hamda 
belgilarining 
va 
xilmaxilligini 
belgilab 
beradi. 
Evolyutsiya 
jarayonida 
o’zgaruvchanlikning turli shakllari bir xilda ahamiyatga ega boʻlmaydi. Irsiy 
o’zgaruvchanlik. organik evolyutsiyaning asosi va seleksiya uchun material manbai 
hisoblanadi. Noirsiy o’zgaruvchanlik organizmlarni muhitning oʻzgarib turadigan 
sharoitiga moslanishini taʼminlaydi. Matematik statistika va solishtirmatavsifiy 
metodlar — o’zgaruvchanlik.ni oʻrganishning asosiy metodlari.