Genjebaev Jahangirdiń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Jıltırbas kóller sistemasınıń quslar faunasına sıpatlama

Faunası. Kólde kópshilik haywanlar ushın jasaw ornı hám pana jer esaplanatuǵın qalıń qamıs hám jekenzarlar bar. Balıqlardıń 9 túri – jılanbas Channa argus, aq amur Ctenopharyngodon idella, taban balıq Carassius auratus, sazan Cyprinus carpio, aq tolstolob Hypophthalmichthys molitrix, amur aq shabaǵı Parabramis pekinensis, ılaqa Silurus glanis, sıla Stizostedion lucioperca va aq marqa Aspius aspius jasaydı. Bulardıń barlıǵı awlanatuǵın turler esaplanadı. Aqırǵı úsh túri kem ushırasadı.
Suwda hám qurǵaqshılıqta jasawshılardan kól baqası Rana ridibunda; jer bawırlawshılardan shól agaması Trapelus sanguinolentus, jıldam kesirtke Eremias velox hám suwjılanı Natrix tessellata tarqalǵan.
Sút emiziwshilerdiń 13 túri, solardan, kemiriwshilerden tolay qoyanı Lepus tolai, úy tıshqanı Mus musculus, tarbaganchik Pygeretmus pumilio, jún ayaqlı qosayaq Dipus sagitta, tamariks qumtıshkanı Meriones tamariscinus, qızıl quyrıqlı qumtıshqan Meriones libycus, ondatra Ondatra zibethicus; jırtqıshlardan 6 turi – qasqır Canis lupus, shaǵal Canis aureus, túlki Vulpes vulpes, toǵay pıshıǵı Felis chaus, porsıq Meles meles, jabayı shoshqa Sus scrofa hámde jup ayaqlılardan 2 wákili – qaraquyrıq kiyik Gazella subgutturosa hám sayǵaq Saiga tatarica ushraydı (5-súwret).

5-súwret. Qaraquyrıq kiyik


Klimatı. Jıltırbas kóli Ámiwdárya deltasında jaylasıp deltanıń topıraǵı shól-taqırlı; qumlı hám shól otaqlı, al Aral teńiziniń jaǵalarında batpaqlı, batpaqlı-otlaqlı hám solonchaklı bolıp keledi. Az kólemdegi maydandı sur-qońır topıraqlar iyeleydi.
Túslik Aral átirapında, sonıń ishinde Sudoche kóli territoriyasınıń klimatı keskin kontinental bolıp keledi, yaǵnıy qısı suwıq hám jazı ıssı bolıp, jawın-shashınnıń jıllıq muǵdarı 80-100 mm. Jawın-shashınnıń kópshiligi báhárge tuwra keledi, jazda az jawadı (ulıwma jawın-shashınnıń 15%i). Jawın-shashınlar tiykarınan jawın túrinde túsedi. Bul jerde qar az jawadı (5-10 sm), olda kóp uslanıp turmay erip ketedi. Jılına 20-25 kún jerde qar jatadı. Kólde muzdıń qatıp turıw waqtı 1,5-2 ay, fevraldıń aqırı, marttıń basında muzlar erip baslaydı. Hawanıń absolyut temperaturası jazda +38-+40 gradusqa shekem, al qısta -20-30 gradusqa shekem baradı.