Geodeziya fanidan

10.7- шакл.
o‘lchangan burchaklar yig‘indisi; burchaklarning nazariy yig‘indisi.
Yopiq poligon burchaklarining nazariy yig‘indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
= 180⁰(n-2) (2.1.2)
bu yerda n — o‘lchangan burchaklar soni.
Bizning misol uchun (2.1.1) va (2.1.2) formulalardan fβ=  –01,5' ni topamiz (hisoblash tartibi ilovadagi 2.1.2-jadval ostida berilgan).

2.2.1-rasm. Yopiq poligon yo‘li.

21
Yopiq teodolit yo‘li punklari koordinatalarini hisoblash jadvali. 2.2.2-jadval.

Nuqta-lar №	O‘lchanganburchaklar, o‘ng.	To‘g‘ri-langanburchaklar	Direksion burchak, 	Rumb	Maso-fa, S, m.	Koordinatalar ortirmalari								X, m	У, m	Nuq-talar №
						Hisoblanganlari				To‘g‘rilanganlari
							x		у		x		у
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17
1	+0'5 135^0 22’5	135^023'												6 271 172,13	4 428 728,07	1
			333^025'	ShG‘: 26^035'	187,30	+	+0,06 167,50	-	83,82	+	167,56	-	83,82
2	+0'5 81^0 13’5	81^0 14'												339,69	644,25	2
			72^011'	ShShq: 72^0 11'	225,84	+	+0,07 69,10	+	215,01	+	69,17	+	215,01
3	+05 14233,5	14234												408,86	859,26	3
			10937	JShq: 7023	156,65	-	+0,05 52,59	+	147,55	-	52,54	+	147,55
4	+05 10351,5	10352												356,32	4429006,81	4
			18545	JG‘: 545	271,37	-	+0,10 270,01	-	27,19	-	269,91	-	27,19
5	7657	7657												86,41	4428979,62	5
			28848	ShG‘: 7112	265,73	+	+0,09 85,63	-	251,55	+	85,72	-	251,55
														6271172,13	4428728,07	1

_o‘lch. =539⁰ 58' P=1106,89 x=+322,233 x=-322,60 y=+362,56 y=-362,56

_naz. =540⁰ 00' s= ;
_ =_o‘lch.-_naz.-539' 58 - 54000= - 002’; _x=-0,37; у=0,00
_chek.=1,5t =1,51' =1,512,2=003,3

22
Teodolit yo‘llaridagi burchak bog‘lanmasligi qiymati cheki quyidagi formula bilan aniqlanadi:

f _{ chekli} = 1'_{ } (2.1.3)
Bizning misol uchun (2.1.3) formuladan:
¦ =± 1,5' =±0⁰,03'
Bog‘lanmaslik xatoligi yo‘l qo‘yiladigan chekli xatolikdan kichik bo‘lganligi uchun, uni o‘lchangan burchaklar teskari ishora bilan teng tarqatiladi.
Bog‘lanmaslik xatoligining minus qiymati amaliy qiymatlar yig‘indisining nazariy qiymatlar yig‘indisidan kichik ekanligini ko‘rsatadi. Demak uni 2' ga ko‘paytirish kerak. Buning uchun har bir o‘lchangan burchakga o‘lchangan burchaklar soniga bo‘lingan bog‘lanmaslik xatosini qo‘shish kerak. Bizning misolimizda burchaklar ±1' aniqlikda o‘lchangan va 0,1'aniqlikda tuzatma kiritishga o‘rin yo‘q. Shuning uchun faqat birinchi to‘rtta burchakga 0,5’ tuzatma kiritamiz.
Bog‘lanmaslik xatoligiga teskari bo‘lgan tuzatmalar 2 ustundagi burchaklar minutining ustiga qizil qalamda yoziladi. To‘g‘rilangan burchaklar 3 ustunga mos ravishda o‘lchangan burchaklar qiymati qarshisiga ko‘chirib yoziladi. Tekshirish uchun ularning yig‘indisi hisoblab topiladi. Uning qiymati 540⁰ 00' teng bo‘lishi kerak.
Xatolik tarqatib bo‘lgandan keyin direksion burchaklarni hisoblashga kirishiladi. Teodolit yo‘li tomonlari direksion burchaklarini hisoblash uchun birorta tomonning direksion burchagini aniqlashi kerak. Bu teodolit yo‘lini tayanch to‘rga bog‘lash orqali yoki biror tomonning magnit azimutini aniqlash orqali amalga oshiriladi, keyinchalik magnit azimutga magnit og‘ish va meridian yaqinlashish burchagi g tuzatmasi kiritilib, direksion burchak topiladi. Agar boshlang‘ich tomonning direksion burchagi a_boshl. va yo‘l bo‘yicha birinchi o‘ng burchak b, ma’lum bo‘lsa, 1-2 tomonning direksion burchagini hisoblab topishi mumkin (2.1.1-rasm). Buning uchun 1 nuqtani boshlang‘ich yo‘nalishi deb qabul qilamiz.

23
a_1,2 = a_1,II-b, lekin a_1,II =a_bosh +180⁰

shuning uchun a_1,2 =a_bosh+180 - ₁, 2 nuqtadan keyin 1-2 tomonni davom ettirib, 2-3 tomoniy direksion burchagi a_2,3 ni topamiz:
a_2,3 =a_1,2 + 180⁰ - b₂ ,lekin a_1,2 =a_bosh +180⁰ - b₁
shuning uchun a_2,3 =a_bosh+2×180⁰–( ₁-b₂)
Xuddi shunday amalni davom ettirib, umumiy ko‘rinishdagi formulani topamiz:
a_i,i+1 =a_i-1±180 - _i (2.1.4)
a_oxir =a_bosh+(n+1)180⁰ - (2.1.5)
bu erda i-burchaklar tartib raqami
a_oxir, a_bosh –oxirgi va boshlang‘ich tamon direksion burchaklari
n+1 – yo‘ldagi barcha burchaklar soni
yopiq yo‘lda n-tomonlar, burchaklar soni n+1 ekanligi eslatib o‘tamiz.
Yo‘l bo‘yicha chap burchak o‘lchangan bo‘lsa (2.1.4) va (2.1.5) formulalar ko‘rinishini oladi:
a_{i, i+1} =a_{i-1, i} ±180⁰ + _i (2.1.6)
a_oxir =a_bosh+(n+1)180⁰- (2.1.7)
chunki har bir o‘ng burchak chap burchakning qiymatiga 360⁰ ga bo‘lgan qo‘shimcha burchakga teng.
Shuning uchun keyingi tomoning direksion burchagini topish uchun oldingi tomon direksion burchagiga 180⁰ qo‘shib, tomonlar orasidagi o‘ng burchakni ayirish kerak yoki oldingi tomon direksion burchagidan 180⁰ ayirib, tomonlar orasidagi chap burchakni qo‘shish kerak.
Yopiq teodolit yo‘li direksion burchaklar yig‘indisi hisoblashlarini to‘g‘riligini tekshirish quyidagicha bajariladi. Oxirgi tomonning direksion burchagini hisoblab topilgandan keyin, b burchak orqali birinchi tomonning direkson burchagi topiladi. Agar hisoblangan direksion burchakning qiymati a_1.,2 ning qiymati bilan mos tushsa, hisoblash ishlari to‘g‘ri bajarilgan bo‘ladi.

24
4 ustunga 1 va 2 nuqtalar orasiga 1-2 tomonning 333⁰ 21' teng bo‘lgan qiymati yoziladi. Boshqa tomonning direksion burchaklarini topish (2.1.4) formula orqali topiladi. Masalan, 2-3 tomonning direksion burchagi a_2,3 =333⁰ 25'[phone]'=432⁰11'. Ushbu qiymatdan 360⁰ ni ayirib tashlab a_2,3 =432⁰11'-360⁰ =72⁰11'ni topamiz. Keyinchalik 2-3 tomonning direksion burchagiga 180⁰ qo‘shib, 3 nuqtaning to‘g‘rilangan burchak qiymatini ayirib tashlasak: a_3,4 =72⁰11'[phone]' = 109⁰37'. Xuddi shunday qilib hisobni davom ettirib, oxirgi 5-1 tomonning direksion burchagining qiymati 288⁰ 48'ni topamiz.

Direksion burchakni hisoblashning to‘g‘riligini tekshirish 1 nuqtadagi to‘g‘rilangan burchak orqali bajariladi va 1-2 tomonning direksion burchagi:
a_1,2 =288⁰ 48'[phone]' = 333⁰25'
Olingan natijani berilgan direksion burchak qiymati bilan taqqoslab, hisoblarning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish mumkin.
Endi 5 ustunga yozilgan rumb qiymatlarini hisoblashga kirishamiz. Hisoblashlar direksion burchakdan rumblarga o‘tish formulari orqali bajariladi (2.1.2 jadval).
6 ustunga teodolit yo‘li tomonlarining qiymatlari yoziladi 6 ustunning tagiga teodolit yo‘li parametri P=1106,89 m. Ham yozib qo‘yiladi.
Keyinchalik koordinatalar ortirmalarini hisoboashga kirishamiz. Hisoblashlar quyidagi formula orqali bajariladi:
Dx = d_1,2 cos a_1,2
Dy = d_1,2 sin a_1,2
Hisoblangan Dx koordinatalar ortirmasi 8 ustunga, Dy koordinatalar ortirmalari 10 ustunga yoziladi. Yopiq poligon koordinatalar ortirmasi yig‘indisi nolga teng bo‘lishligini hisobga olib, minuslik va plyuslik ortirmalar yig‘indisi 8 va 10 ustunning tagiga yoziladi. Bizning misolimizda bog‘lanmaslik xatosiga ¦_x teng bo‘lgan SDx ortirmalar yig‘indisi 0,37 m, bog‘lanmaslik xatosi ¦y ga teng bo‘lgan SDy ortimalar yig‘indisi 0 ga teng.
Topilgan bog‘lanmaslik xatoligi teskari ishora bilan tomonlar uzunligiga proporsional qilib koordinata ortirmalariga tarqatib chiqiladi
25
Tuzatmalar yig‘indisi teskari ishora bilan bog‘lanmaslik xatosiga teng bo‘lishi kerak.
Bog‘lanmaslik xatoligining cheki qo‘yidagicha aniqlanadi. Yo‘l perimetri bo‘yicha umumiy bog‘lanmaslik qo‘yidagicha aniqlanadi:
¦_S=
bog‘lanmaslik ¦_S ning yo‘l perimetri P ga nisbiyligi quyidagi shartga javob bersa
¦_S/P £1/2000
bog‘lanmaslik xatoligi yo‘l qo‘yishi xatosi hisoblanadi.
Bu ifoda teodolit yo‘lining nisbiy xatoligi deyiladi. Yo‘l perimetrining bog‘lanmaslik xatosi ¦_S ± 0,37 va nisbiy xatolik ¦_S/P £1/3000.
Koordinata ortirmamalari tuzatmasi tomonlar uzunligiga proporsional ravishda ortirmalarga taqsimlanadi:
n_xi =- ; n_yi =-
Bu yerda n – korrdinatalar ortirmalariga tuzatma
d- yo‘l tomonlarining uzunligi
x o‘qi bo‘yicha tomon uchun tuzatma
n_x1,2 = +0,062= + 0,06 m
To‘g‘rilangan ortirmalar 12 va 14 ustunlari yoziladi va ularning yig‘indisi nolga teng bo‘lishi kerak. 1 nuqtaning koordinatasi ma’lum bo‘lganligi uchun, boshqa nuqtalarning koordinatalari quyidagi formula bo‘yicha topiladi :
X_i =x_i-1 +Dx_i-1,i
У_i =y_i-1 +Dy_i-1,i
va 15 va 16 ustunlarga yoziladi.
26
XULOSA
Ushbu kurs loyihasida teodolit s'yomkani bajarishda geodezik ishlarni turlari va usullari ko’rib chiqildi. Unda ananaviy plan olish va zamonaviy plan olish ishlarini bajarishda – geodezik ishlarni ahamiyati, yangi texnologiyalarga asoslangan geodezik o’lchov asboblari orqali qisqa vaqt ichida tez va yuqori aniqlikdagi topogeodezik ma’lumotlarni tayyorlash ihlari tahlil qilindi.
S’yomkaning turlari ham bajarish usullari ham ko’p. Bularni ishlab chiqarishda qay birini qo’llash buyurtmachi tamonidan beriladigan texnik topshiriqqa, s’yomka qilinadigan xududning katta-kicikligiga va s’yomkada qo’llaniladigan geodezik o’lchov asboblarining turlariga bog’liq bo’ladi. Kurs loyihasini tayyorlash jarayonida men teodolit s’yomkani boshqa s’yomkalardan afzallik tamonlarini o’rganib chiqdim. Dala va kameral ishlarni “1:5000, 1:2000, 1:1000 va 1:500 mashtablarda topografik s’yomkalarni bajarish yo’riqnomasi’ga asosan bajarish tartibini amalda sinab ko’rdim. Amaliy ish jarayonida yuqori aniqlikdagi planni yaratishga harakat qildim.
Unversitetning professor-o’qituvchilari 1 yil davomida bizga topogeodezik s’yomkalarni ananaviy turlari va uslublaridan tashqari zamonaviy ya’ni taxeometrik, sun’iy yo’ldoshli s’yomkalarini yangi texnologiyalar asosida dala va kameral ishlarni amalga oshirishni o’rgatishdi. Shularga asoslanib ananaviy va zamonaviy s’yomkalarni yaratilishini ham tahlil qildim. Tahlillar natijasi shuni ko’rsatdiki, zamonaviy texnologiyalar asosida s’yomkalarni yaratish boyicha ish olib borilganda samaradorligi va aniqligi yuqori ekanligini tushunib oldim.
Kelgusida topografik-geodezik ishlarda qo’llaniladigan zamonaviy texnologi-yalarga asoslangan elektron taxeometrlar, GPS va GLONASS sun'iy yo‘ldosh tizimlarini, geoinformatsion tizimlarni, raqamli va lazerli-elektron o‘lchash va hisoblash texnikalarini, shuningdek lazerli skanerlash texnologiyalarini o’rganib ishlab chiqarishga tadbiq etishni maqsad qildim.

FOYDANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 31 maydagi “Yerlarni muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish borasidagi nazoratni kuchaytirish, geodeziya va kartografiya foliyatini takomillashtirish, davlat kadastrlarini yuritishni tartibga solish chora – tadbirlari to’g’risidagi” PF-5065 sonli farmoni.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 31 maydagi “O’zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo’mitasi foliyatini tokomillashtirish to’g’risida”gi PQ-3024 sonli qarori.
   
3. 
   Мубораков X. Геодезия ва картография. Тошкент, “Ўқитувчи”, 2002.
   
4. 
   Инструкция по топографической съемке в масштабах 1:5000, 1:2000, 1:1000 и 1:500.ГККИНП 02-067-03. Ташкент, Узгеодезкадастр, НЦГиК, 2003.
   
5. 
   Мубораков.Х.М., Ташпўлатов.С.А., Назаров Б.Р. “Олий Геодезия”. Тошкент 2014.
   
6. 
   Охунов.З., И.Мусоев. “Геодезия” (ўқув қўлланма) Тошкент 2012.
   
7. 
   Кузибоев Т.К. Геодезия Т., Ўкитувчи 1982.
   

Internet ma`lumotlari:

1. 
   www.rubricon.com
   
2. 
   www.oldbooks.ru
   
3. 
   www.ziyonet.uz