Geodeziya, kartografiya, geografiya
Download 0.92 Mb. Pdf ko'rish
|
Kurs loyihasi uchun uslubiy qo`llanma
20
Ma’lumki, geodeziya ham boshqa fanlar kabi hayotiy talablar asosida vujudga kelgan va ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy etishi bilan tobora rivojlanib borgan Inson qadimdan o‘zi yashagan joyni hayot talabiga ko‘ra har tomonlama bilishga qiziqqan va o‘rgangan. Geodeziya tarixi ham shunday boshlanadi. Arxeologlarning aniqlashicha, Qadimiy Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy, Gretsiya, O‘rta Osiyo va boshqa mamlakatlar xalqlari o‘z ehtiyojlari uchun dehqonchilik qilish va sug’orish kanallarini qazish, turli bino va inshootlarni qurish, ekin maydonlarini o‘zaro taqsimlash kabi masalalarni yechishda geodezik o‘lchashdan foydalangan. 2
o‘lchash ishlari olib borilgan. Nil daryosini Qizil dengiz bilan qo‘shish maqsadida kanal qurilishi miloddan VI asrdan ilgarigi vaqtga ta’luqlidir. U vaqtlarda syomkaning ba’zi bir usullarigina ma’lum edi. 3
Ptolomey tomonidan proeksiyalash usullari joriy qilinib, Evropa va Osiyo kartalarini tuzishda ulardan foydalanilgan. Qadimiy madaniyat o’chog’i bo’lgan Bobil-Osuriylar yerida olib borilgan arxeologik qazilmalarda miloddan 3 ming yil ilgari chizilgan joy plani topilgan.[6] Dajla (Tigr) va Firot (Yevfrat) daryolarining suvidan sug’orishda foydalanish uchun su'niy gidrotexnikaviy qurilmalar barpo etilgan. Hatto miloddan 2150 yil ilgari Firot daryosi tagidan 0,9 km uzunlikdagi tonel qazish uchun daryo boshqa joydan o’tkazilgan. Misrda Nil daryosidan sug’orish kanali o’tkazishda harobot nomli 6 m li yog’och nov yordamida nivelirlash ishi bajarilgan. Harobot suv bilan to’ldirilib, ikki uchiga shovun osilganki, bular harobot uchlarining yer yuzasidan balandligini ko’rsatgan. Shu asbob yordamida Nil daryosidan Suvaysh kanaligacha 150 km masofa nivelirlangan. Bu suv niveliri hozirgi nivelirning dastlabki ko’rinishi deyish mumkin. Misrdagi tengi yo’q mahobatli ehromlar (piramidalar 1-rasm), saroy va qasrlar qurish albatta geodezik ishlarsiz bo’lmagan. Qurish, sug’orish kanallari o’tkazish, loyihani joyiga ko’chirish va turli rejalash ishlarini geometrik jihatdan yaxshi amalga oshirishda geodezik ishlar bajarilganki, bu hol geodeziyaning ham rivojlanishiga yo’l ochgan. Misr, Bobil-Osuriya, Hindiston va Xitoy yerlarida ham bo’lganki, bunga yetti mo’jiza va ularning qoldiqlari guvohdir.
2 www.ziyonet.uz 3
X.M.Muborakov,S.Ahmedov «Geodeziya va kartografiya», Toshkent, «O’zbekiston», 2002y. 6- b 21
1.2.1-rasm.Misr ehromlari.
Kundalik hayot taqozosiga javob tariqasida bajarilgan amaliy geodezik ishlar bilan birga yer shakli va uning kattaligi (o’lchami) haqida ham yangi ilmiy fikrlar tug’ildi. Tabiatdagi kundalik hodislarni sinchiklab kuzatish va tafakkur qilish yer shar shaklida degan fikrni uyg’otdi. Dastlab yerni shar shaklida degan olim miloddan VII-VI asr ilgari yashagan Anihsimandr (610-546) yoki Fales (639-548) edi.Lekin bu fikrga e'tiroz bildirib, “bu fikr janubiy Italiya va Sitsiliya orollarida yashovchi greklarga mansub” deguvchilar ham bor.[6] Yunonistonlik olim Eratosfen miloddan 230 yil ilgari yer sharining o‘lchamlarini aniqlagan va geodeziyadan maxsus kitob yozib, meridianlar va parallellar ko‘rsatilgan karta tuzgan.Yer shari kattaligini aniqlashning geometrik (geodezik) metodi gradus o’lchashlar deb yuritiladi.Yer shar shaklida deb olinganda, gradus o’lchash-bir meridian joylashgan ikki nuqta (1.2.2-rasmda A va B) orasidagi masofa (D) ni geoodezik usulda va bu nuqtalar orasidagi markaziy burchak (∆ϕ 1 ) ni astronomik usulda o’lchab, meridianning 1° yoyi uzunligini aniqlashdan iborat.Yer meridianini 1° yoyi uzunligi D S (1) ga teng.Meridianning 1°yoyi uzunligi (S) ma’lum bo’lsa, Yer shari radiusi quyidagiga teng bo’ladi. 4
2 R S g (2) Erotosfen yer o’lchamini aniqlash uchun quyidagicha ish tutgan. U Iskandariya (kengligi 31 0 ) bilan Sienya 5 (kengligi 24 0 ) shaharlarini bir meridianda yotadi deb, shaharlar orasidagi masofani (S) karvonlar yurish muddati 5000 stadiyaga teng deb oladi. Sienyada (A) yozgi qiyom vaqtida quyosh nuri hS (1.2.2-
4 Qo’ziboyev T. “Geodeziya” O`zbekiston, 1975- yil.10-b 5 Hozirgi Asvon shahri 22
rasm) quduq tagigacha tushishini va vertikal turgan tayoq (gnomon) ning soyasi bo’lmasligini aniqladi. Bu hol quyosh (Q) zenitda (tikka tepada) bo’lib, zenit oralig’i 0 0 ga teng ekanini ko’rsatadi. Xuddi shunday vaqtda Iskandariyada (I) quyosh zenitdan uzoqlashishi sababli gnomon soyasi Iv quyosh soati kosasi gardishining (aylanasining) 50 dan biriga teng (7 0 , 12
0 ) yoy hosil qilishini aniqladi. Keyin 5000 ni 50 ga ko’paytirib, yer aylanasining uzunligini 250 000 stadiyaga teng chiqardi.
Gradus o‘lchash metodi ikki qismdan: 1. Meridianda joylashgan 2 nuqtani oralig‘idagi masofani geodezik usulda o‘lchash. 2. Shu nuqtalarni geografik kengligini o‘lchash natijasida 2 nuqta orasidagi joyni grafik nuqtasini o‘lchashdan iborat. 6
olimlar Yer dumaloq va shar shaklida degan fikrni aytganlar. Yer o’lchamini aniqlashda Evdoks, Dikearx (326-266) yoki Aristarx (miloddan IV-III asrlar ilgari) Asvon va Dardanelldagi Lisimaxiya nomli joyni bir meridianda yotadi deb, bu shaharlardan ma'lum yulduzga qarab zenit masofani o’lchaganlar. Zenit masofasining farqi meridian aylanasining o’n beshdan biriga teng deb olganlar. Shu vaqt yer aylanasining uzunligi S kuzatish o’tkazilgan shaharlar orasidagi masofa S dan 15 marta katta bo’ladi, ya'ni S=15S. Ikki shahar oralig’ini 20000 stadiya 7 deb olib, yer aylanasi uzunligini 300 000 stadiya (52800 km) yer radiusini esa R=8400 km chiqarganlar. Buni dastlabki gradus o’lchash usuli desak bo’ladi. Yerni shar deb, uning o’lchamini nazariy to’g’ri aniqlagan olim Iskandariyalik Erotosfen (276-194) bo’lgan.
6
7 Bir stadiya 172 m 23
Eratosfen yer aylana uzunligi 43000 km, radiusi 6844 km, bir gradus meridian yoyi uzunligi 119,4 km bo’ladi deb hisoblagan. Erotosfen bu ishi bilan yer o’lchamlarini aniqlashda hozirga qadar qo’llaniladigan “Gradus o’lchash usuli” ga asos solgan deb hisoblanadi va bu usul uning nomi bilan yuritiladi. Eratosfendan so’ng Misr, Xitoy va Gretsiya olimlaridan bir qanchasi Eratosfen o’lchagan usul bilan yerning kattaligini aniqlaganlar.[1] Shu narsa aniqki, miloddan 7-6 asr ilgari hozirgi Iroq janubida yashagan xoldeylar yerni shar deb faraz qildilar va uning radiusi R uzunligini o’lchab, 6310,50 km chiqardilar, lekin buni qanday chiqarganliklari haqida ma'lumot yo’q. Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling