Geodeziya, kartografiya, geografiya
O’rta Osiyo olimlarining geodeziya rivojlanishiga qo’shgan hissalari
Download 0.92 Mb. Pdf ko'rish
|
Kurs loyihasi uchun uslubiy qo`llanma
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Geodeziya” dir
1.4. O’rta Osiyo olimlarining geodeziya rivojlanishiga qo’shgan hissalari.
IX asrda Arabistonda madaniyat ancha taraqqiy etib, Bag’dodda „Hikmat uyi“ nomli ilmiy markaz tuzildi. Unda O‘rta Osiyolik „Yer surati“ nomli asar muallifi algebra fanining asoschisi Al-Xorazmiy hamda Al-Farg’oniy, Al-Marvoziy, Al- Marvarudiy kabi olimlar ham ishladi. Xalifa Xorun Al-Rashid o‘g’li Al-Ma’mun farmoyishiga binoan, 827 yili „Hikmat uyi“ a’zolaridan ikkita ekspeditsiya tuzildi. Yer o‘lchamlarida bo‘lgan tafovutni bartaraf qilish uchun ularga „gradus o‘lchash usuli“ ni ishlatib, Yer o‘lchamlarini aniqlash ishi topshirildi. Ular meridianning bir gradus yoy uzunligini o‘lchab, ishni 56,0 milya 13 va 56,66 milya natija bilan yakunladilar va hisoblashlar uchun 56,66 milya natija olindi. 14
Xorazmlik ulug’ olim Abu Rayhon Beruniy (973 — 1048 yy.) o‘z hayotida yozgan 150 ta asaridan geodeziyaga oid 40 ta asar yozib, geodeziya fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. Abu Rayhon Beruniy geodeziyaga taalluqli mazkur asarlar yer shari o‘lchamlarini ufq pasayish burchagini o‘lchash orqali aniqlash; geodeziyaning to‘g‘ri va teskari geodezik masalalarini echish yo‘llarini tatbiq etib, geografik koordinatalar yordamida yer yuzasida ikki nuqta orasidagi masofaning uzunligini va chiziq yo‘nalishini, shaharlar geografik koordinatalarini aniqlash; geodezik asboblarni ixtiro qilish; kundalik hayotda uchraydigan amaliy geodeziyaga oid masalalarni yechishning nazariy va amaliy yo‘llarini belgilash, kartografik proeksiyalar va boshqa shu kabi muhim mavzularga bag’ishlangan.
1.4.1-rasm.Abu Rayhon Beruniy. Beruniy hisobi bo‘yicha Yer radiusi 6339,58 km bo‘lib, hozirgi vaqtda ishlatilayotgan (Krasovskiy ellipsoidi) qiymat — 6371,11 km dan farqi atigi 31,5 km ni tashkil qiladi.Beruniy yer radiusini hisoblash usuli quyidagi chizmada keltirilgan:
13 Bir milya 1973,21 m 14 www.faylasuf.uz 30
1.4.2-rasm.Beruniy yer rdiusini o’lchash usuli chizmasi. Bu chizmaga asosan Beruniy yer shari radiusini hisoblash usulini yaratgan. Beruniy Maxmud G’aznaviyning Hindistonga qilgan yurishlaridan birida Handada (32°shimoliy kenglikda) tekislikda qad ko’tarib turgan tog’ tepasiga chiqib, astrolyabiya, ya’ni burchak o’lchagich asbob yordamida gorizontal pasayish burchagini (2-shaklda burchgini) o’lchagan.Shu bilan birga, tog’ning balandligi (h) ni ham aniqlagan. 2-shaklga ko’inishicha, yer sharining radiusi cos
1 cos R h (3) ga teng. Beruniyni aniqlashicha yer meridianining 32° shimoliy kenglikdagi 1° yoyining uzunligi 55,887 milga 15 teng.Hozirgi hisoblashlarga 32° shimoliy kenglikda meridian 1° yoyining uzunligi 110,88 km ga teng. Demak, Beruniyning gradus o’lchash natijalari o’z davri uchun juda aniq bo’lib hisoblanadi. 16 Bulardan tashqari, Beruniy o‘zining geodeziyaga oid asarlarida joyda nuqtalarni kuzatishdagi qarash nurining havoda sinishi (refraksiya) va parallaks hodisalari (qaralgan narsaning siljib ko‘rinishi) haqida va o‘lchash xatolarining asosiy xossalari, gorizont uzoqligini aniqlash kabi masalalar haqida ham o‘z fikr va mulohazalarini bayon etgan. O’sha davrlarda geodeziyaga mustaqil fan deb qaralmay, geodezik masalalarni matematika, astronomiya yoki geografiya fanlariga oid deb qaradilar. Lekin Beruniy birinchi bo’lib, geodezik masalalarni boshqa fanlardan ajratib, geodeziyani mustaqil fan holiga keltirdi. Beruniy Xorazmda yashagan ilk davridayoq (22 yoshigacha) Qiyot shaxrida muhim kuzatishlar o’tkazgan. U “Geodeziya” nomli asarida astranomik kuzatish uchun zarur bo’lgan asboblar yasaganligini, 990-991-yillarida Xorazm shahrining
15 Hozirgi o’lchov birligida 110,275 km ga teng.
31
kengligi va yarim kunlik quyosh balandligini ko’rsatadi. Ayrim tarixiy ma’lumotlarga va Beruniyning o’zi xaqida “Geodeziya” asarida keltirilgan izoxlariga asoslanib, professor P. G. Bilgakof olimning ilmiy – ijodiy ishi o’n olti yarim yoshidan boshlangan degan xulosa chiqaradi. U sharqda birinchi bo’lib Yer sharining nusxasi (globus) ni yaratdi, yulduzlar xarakati shu jumladan, yerning quyosh atrofida aylanishini( geliosentrik sistema) xaqidagi gipotezaning to’g’riligiga ishonch bildirdi. Bu gipotezaning to’g’riligi XVI asrdagina ulug’ polyaq astranomi Nikalay Kopernik isbot qildi. Binobarin, bu haqiqatni Beruniy Nikalay Ko’pernikdan besh yuz yil ilgariyoq e’tirof etganliginining o’zi ham olimning o’tkir aqliy taqsim va hurmatga sazovorligini ko’rsatadi. Yer aylanasining uzunligini topish haqida Beruniy bunday deydi: «Yer aylanasining uzunligini topish uchun hamma hollarda ham shu topilgan topilmani, ya'ni radiusni ikkilantirib 22 ga ko‘paytir, hosil bo‘lgan ko‘paytmani 7 ga bo‘l, shunda sen o‘lchagan birliklarda Yer aylanasining uzunligi kelib chiqadi». Beruniy aytgan amallarni bajarganda l=2πR ni aylana uzunligini hisoblash mumkin. Bunda 22/7=3,14.... (π)ni ifodalaydi. Beruniyning eng mashhur asarlaridan biri “Geodeziya” dir. Bu asar shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini belgilashga doirdir. Shu o’rinda “Geodeziya” asari haqida ikki og’iz so’z: Beruniy 1017 yil G’aznada ushbu asarni yozishga kirishdi hamda 1025- yil 20- oktyabrda uni yozib tugatdi. Asarning to’la nomi “Aholi yashaydigan joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun o’rinlarning chegaralarini belgilash”, qisqartirib fanda Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling