Geodeziya, kartografiya, geografiya

“Geodeziya”  deyiladi

1

.  Kitobning  4-bobi  oxirida  Beruniy  yer  aylanasining 

kattaligini  o’lchash  haqida  fikr  yuritgan.  Qadimdan  insonlar  yerning  shakli  va 

kattaligini  bilishga  qiziqqanlar  va  turli  xalqlar    yer  shaklini  turlicha  tasavvur 

qilishgan. 

Ushbu  asarda    olim    quruqlikning    yer  markaziga  munosabatini  alohida 

tadqiq  etib  bunday  xulosaga  keladi:  “Quruqlikning  yer  markazidan      uzoqlashuvi 

o’zgarib turadi.  U ko’tarilganda  qumlar  ko’payib suv kamayadi, ariq va buloqlar  

quriydi, yerni sathi yomonlashadi, uni   ishlash  mumkin bo’lmay qoladi. Natijada  

odamlar  bunday  yerlarni tashlab boshqa joylarga ko’chib ketadilar”. Beruniyning  

geografik-kartografik  asari  “At-tafhim”  (“At-tafhim  li  avoili  sinoat  at-tanjim”-

“Nujum san’atining avvalini tushuntirish”) kitobi 1030 yilda ikki tilda: arab hamda 

forscha  yozgan  yirik  asarlaridan  biridir.  Ushbu  kitobga  dunyo  kartasi  ham  ilova 

qilingan.  U  kitobning  barcha  nusxalarida  bor,  ammo  ularning  har  biri  har  xil.

 

Beruniy  asariga  ko‘ra,  yer  shar  shaklida  bo‘lib,  uning  yarmi  ma’lum 

(SHarqiy  yarimshar)  va  yarmi  noma’lum  (G‘arbiy  yarimshar)  bo‘lgan.  Erning 

                                                 

1

 F.Jololov “Beruniy va kartografiya, Beruniy o’rta asrning buyuk olimi, Toshkent ,Fan, 1950, 100-bet. 

---

32 

 

shimoliy (ikki) choragidan biri quruqlik bo‘lganligidan uning hamqutr (diametrial 

qarama-qarshisidagi)  choragi  ham  quruqlik  bo‘lishini  taxmin  qilgan  Beruniy  u 

yerning  yangi  qit’a  (Amerika)  ekanligini  XI  asr  boshidayoq  “Hindiston”  asarida 

yozib qoldirgan. 

Olim  o‘z  asarida  yer  yuzasining  tuzilishi,  dengiz  va  quruqlik  to‘g‘risida 

gapirib:  “Yerning  choragi  ma’muradir.  Ma’murani  g‘arb  va  sharq  tomonidan 

Muhit okeani, yerning obod qismini dengizlarning narigi tomonidan Muhit okeani 

(Atlantika va Tinch okeani) o‘rab turibdi. Bu Muhit okeani, yerning obod qismini 

dengizlarning  narigi  tomonida  bo‘lish  mumkin  bo‘lgan  quruqlik  yoki  odam 

yashaydigan  orollardan  ikkala  yoqdan  (g‘arb  va  sharqdan)  ajratib  turadi”,-deb 

yozadi. 

Turli  mamlakat  olimlari  tomonidan  (qadimda)  aniqlangan  yerning  ayrim 

o‘lchamlari qiymatlari quyidagi  jadvalda berilgan. 

1.4.1- jadval 

Turli mamlakat olimlari tomonidan aniqlangan yerning ayrim o’lchamlari 

qiymatlari. 

 

№ 

Aniqlanish vaqti 

Olimlar va 

davlatlar 

nomi 

Yer 

radiusi 

uzunligi 

(km) 

Ekvator 

uzunligi 

(km) 

Bir 

gradus 

meridian 

yoyi 

uzunligi 

Qaysi 

kenglikda 

1 

Miloddan 6,5 asr 

oldin 

Xolden 

6310,50  39650,19 

110,14 

- 

2 

Miloddan 2,5 asr 

oldin 

Eratosfen 

6843,65  43000,00 

119,44 

30° 

3  Miloddan 1 asr oldin  Posidoniy 

6569,90  41280,00 

114,67 

35° 

4  Milodning 2- asrida 

Ptolomey 

6059,01  38070,00 

105,75 

40° 

5 

Milodning 7-asrida  Braxmagupta  6239,26  39302,51 

108,39 

- 

6 

827-yil 

Arabiston 

6406,49  40253,28 

111,82 

35° 

7 

1037-yil 

Beruniy 

6339,58  39832,79 

111,65 

32° 

8 

1528-yil 

Fernel 

6337,01  39816,72 

110,60 

49° 

9 

1616-yil 

Snellus 

6153,13  38661,34 

107,39 

52° 

10 

1633-yil 

Norvud 

6412,66  40292,01 

111,92 

52°