Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi

Oltingugurtning aylanma harakati. Oqsilning zaruriy komponenti bo`lgan olyingugurt biologik jarayonlarda muhim ahamiyatga ega. Oltingugurtning global aylanishi gazsimon, suyuq va quyuq holatdagi komponentlar ishtirok etadiganturli biotik va abiotik jarayonlarning xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa quruqlik yuzasining okean va atmosfera bilan oltingugurt birikmalari almashuv jarayonlari juda muhim. Asosiy biogen elementlar(С, О, S, Р, Б)ning barcha global biogeokimyoviy aylanishlaridan oltingugurt aylanishi inson faoliyati tufayli ayniqsa kuchli buzilgan. Yoqilg`I qazilmalar, birinchi navbatda ko`mirning yo`qilishi tufayli hosil bo`ladigan oltingugur oksidining emissiyasi (SO<sub>2</sub> ) eng muhim antropoghen ta’sirdir. Bu gazning jahon bo`yicha emissiyasing 90 % ga yaqini Shimoliy yarim shar uchun xos. Oltingugurtning antropogen hajmi tabiiy hajmiga nisbatan ikki baravar ko`p.
jadval.GEOGRAFIK QOBIQDA MODDALAR AYLANMA HARAKATINING TEZLIGI

1. BIOMASSANING TIKLANISHI

(B.G. Bogorov (1970), L.Y. Rodin va b. (1970) va A.M. Ryabchikov (1972) bo`yicha)

Biomassa turlari	Umumiy zahira (t)	Har yillik mahsul­dorlik (t)	Yangilanish davri (yil)
Yerning jami biomassasi Jami biomassa Quruqlik fitomassasi Quruqlik fitomassasi (sof o`sish bo`yicha) O`rmonlar Quruqlik zoomassasi Fitoplankton Zooplankton Fitobentos Zoobentos Nekton Okean zoomassasi	n x 10^12 2,42 x 10^12 2,4 x 10^12 2,4 x 10^12 1,96 x 10^12 1,65 x 10^10 1,5 x 20^9 2,5 x10^10 0,2 x10^9 10^10 10^10 3,25 x 10^10	n x 10^11 2,32 x 10^11 1,72 x 10^11 1,6 x 10^10 8,4 x 10^10 6,6 x 10^10 5,5 x 10^11 5,3 x 10^10 0,2 x 10^9 3,0 x 10^9 0,2 x 10^9 5,62 x 10^10	7 – 8 10 14 150 23 1/4 1/366 (1 kun) 2/5 1 3 5 3/5

2 . BIOGEN AYLANMA HARAKAT
(A.G. Isachenko (1979) bo`yicha)

Modda	Umumiy zahirasi (t)	Yillik fiksatsiya yoki organizmlar tomonidan ajratilishi (t)	To`liq aylanishi uchun zarur bo`lgan vaqt (yil)
Atmosfera CO2 (fotosintez yo`li bilan) Okean uglerodi (fotosintez yo`li bilan) Kaustobiolitlarning uglerodi (fiksatsiya hisobiga) Kaustobiolitlarning uglerodi (ko`milib qolishi hisobiga to`planishi) Troposferaning erkin kislorodi (fotosin­tezda ajralishi orqali) Okean suvi (fotosintezda parchalanishi orqali) Okean suvi (transpiratsiya orqali) Troposferaning erkin azoti (fiksatsiya hi­sobiga)	2,3 x 10^12 3,8 x 10^13 6,4 x 10^15 6,4 x 10^15 1,2 x 10^15 1,4 x 10^18 1,4 x 10^18 3,8 x 10^15	(1,5-3,0) x 10^11 (0,5-1,0) x 10^11 (0,5-1,0) x 10^11 (0,5-1,0) x 10^9 (1-3) x 10^11 n x 10^11 3,5 x 10^13 (4 – 8) x 10^8	8 – 15 380 – 760 60x 10^3 – 130x10^3 6 x 10^6-13 x 10^6 4 000 – 12 000 (5 – 10) x 10^6 40 000