Geografik xarita va plan haqida tushuncha Reja: Joyning plan, karta va profili Masshtablar Geodeziyada ishlatiladigan o‘lchov birliklari

Masshtablar Plan, karta va profil joyda o‘lchangan gorizontal, vertikal uzun-liklarni bir necha marta kichraytib qog‘ozga tushirish orqali chiziladi. Uzunlikni kichraytib yoki kattalashtirib ifodalash masshtab deyiladi. Plandagi kesma uzunligi l ning shu kesmaning joydagi uzunligi L ga bo‘lgan nisbati plan masshtabi deb ataladi. Kichraytish darajasini con yoki chiziq bilan ifodalash mumkin; shunga ko‘ra, masshtab sonli va chizig‘iy (grafik) bo‘ladi. Surati bir bo‘lib, maxraji kichraytish darajasini ko‘rsatuvchi oddiy kasr sonli masshtab deyiladi. Masalan, plandagi sm joydagi L=100 m bo‘lca, planning sonli masshtabi bo‘ladi, yani plan chizishda joida o‘lchangan chiziq uzunligi 2000 marta kichraytib qog‘ozga tushiriladi. Sonli masshtab maxraji kichik son bo‘lsa, yirik masshtab, katta son bo‘lsa, mayda masshtab deyiladi. Masalan, yirik, mayda masshtab. Injenerltk geodeziyasi ishlarida va masshtablar ko‘proq qo‘l-laniladi. Kichraytish darajasini ko‘rsatuvchi sonli masshtab maxrajini M desak, bo‘ladi. Bundan (II. 10) kelib chiqadi. Plan asosan chizig‘iy masshtab bo‘yicha chiziladi. Kichraytirish uzunlik birligi bilan ifodalansa, bunday masshtab chizig‘iy masshtab deyiladi; chizig‘iy masshtab oddiy va ko‘ndalang chizig‘iy masshtablarga bo‘linadi. Oddiy chizig‘iy masshtabda kichrayish bir to‘g‘ri chiziq kesmalari orqali grafikaviy ravishda ifodalanadi. Bir AV to‘g‘ri chiziq chap uchidan
Masalan, 1:5000 son masshtabga ko‘ra eng kichik bo‘lagi m bo‘lgan ko‘ndalang masshtab yasash uchun avval masshtab asosining qiymatini bilish kerak. Son masshtabga ko‘ra, plandagi 1 sm ga joyda 5000 sm, ya’ni 50 m to‘g‘ri keladi. Masshtab asosi sifatida 2 sm olinishi kerakligidan, asos uzunligi 2 sm ga joydagi 100 m to‘g‘ri keladi, bu esa asos qiymati bo‘ladi, ya’ni m. Bu qiymatlarni (II. 11) ga qo‘ysak yoki mn = 100 kelib chiqadi. Endi mn qiymatlarini topish uchun 100 ni ikki ko‘paytuvchiga ajratsak, yoki bo‘ladi. Asosi 2sm, bo‘lgan masshtab normal yuzli masshtab deyiladi. Masshtab yasash uchun AG‘ chiziqni yuqoridagi kabi asoslarga, keyin chapdagi asosni 10 ga bo‘lib, balandlikni ham 10 ga bo‘lsak, parallel va tranversal chiziqlari o‘tkazsak, masshtab yasalgan bo‘ladi. Bu masshtab shakldagi kabi rasmiy-lashtiriladi. Masshtab bo‘yicha plan yoki kartadagi kesma uzunligini aniqlash uchun o‘lchagich yordamida kartadan kesma uzunligi olinib, masshtabga qo‘yiladi. O‘lchagichning bir oyog‘ini chiziq uzunligiga qarab, undagi 100 yoki 200 yozilgan chizikqa qo‘yib, kkkinchi oyog‘i asos bo‘laklaridan qaysi biriga to‘g‘ri kelishi aniqlanadi. Masalan, masshtab bo‘yicha 235 m ni ko‘rsatishda o‘lchagich-ning o‘ng oyog‘i 200 yozilgan chiziqcha ustida, chap oyog‘i esa 0 dan chapdagi uchinchi bo‘lakka qo‘yiladi. Asosning bir bo‘lagi 10 m bo‘lganidan o‘lchagich ikki oyog‘ining orasi 230 m bo‘ladi. Yana 5 m olish uchun uchinchi tranversal bo‘yicha 5 xona ko‘tarilish kerak. O‘lchagichning ikkala oyog‘i bir gorizontal chiziqda yotishi lozim. Shu vaqt o‘lchagichning oyoqlari 235 m ni ko‘rsatadi (II. 15–shakl, a).0,5 m bo‘laklardan chamalab olinadi. Shaklda 378,5 m ko‘rsatilgan. Masshtab chizg‘ich va transportirda normal yuzlikli masshtab yasalgan bo‘ladi.
Bu masshtabni turli sonli masshtabga tatbiqan ishlatishda avval sonli masshtab bo‘yicha asos qiymati ni, keyin asosning bir bo‘lagi qiymati r ni va eng kichik bo‘lak qiymati ni topish kerak. Masalan, normal masshtab son masshtabga qo‘llanganda bo‘ladi. bo‘lishi masshtabdan foydalanish uchun noqulay. Bundai vaqtda bo‘lgan maxsus masshtab yasash va undan foidalanish lozim. Bunday masshtabni yasash uchun t va n qiymatlari aniqlanadi. (II. 11) bo‘yicha yo yoki ; bundan , , ya’ni asos 8 bo‘lakka, balandlik esa 10 bo‘lakka bo‘linadi. Bu masshtabda , , m bo‘ladi.