“Geologiya” pa’ninen slayd tema: endogen processler haqqinda tusinik orinladi: Kuchkarbaev Ruslan Pa’n oqitiwshisi: Bekmanov Nigmat

“Geologiya” pa’ninen slayd TEMA: ENDOGEN PROCESSLER HAQQINDA TUSINIK Orinladi: Kuchkarbaev Ruslan Pa’n oqitiwshisi: Bekmanov Nigmat
BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MAMLEKETLIK UNIVERSITETI GEODEZIYA,KARTOGRAFIYA HA’M TABIYIY RESURSLAR KAFEDRASI

1.Endogen procesler 2.Magmatizm 3.Vulkanizm

• REJE:

Jer astinda jer ishki kushleriniñ tasir etiwinen juzege keletugin geologik procesler. Jer postinda juz beretugin tektonik hareketler seysmik aktivliliq, magmatizm, metomorfizm gidrotermal hadiseler ham basqalar endogen proceslerdi payda etedi
Endogen proceslerdin ruwajlaniwi ayrim hallarda ekzogen procesler tasirinde payda boladi. Kopgana geologik hadiseler, paydali qazilmalardi quram tabiwi ham strukturalarinin koriniske keliwi ekzogen ham endogen geologik proceslerdin bir-birine bolgan qatnasina baylanisli
Endogen proceslerdin jer astindagi materyanin bir formadan basqa formaga otiwinde onin hareketi ham boliniwi natiyjesinde juzege keletugin magnitizm, metamorfizm ham deformatsiya korinislerinde payda boladi. Bul proceslerdin hareketi ham intensivligi haqqinda sox barganda onin atilip atrgan vulkan, jer qozgaliwi, jariq ham basqa deformaciyalardin jer juzesindegi koriniske keliwin kuzetiw mumkin
Endogen procesler teren jer astinan shigatugin magmanin qalipesiwi ham onin jer juzesine shigiwi esabina jer quramin ham korinisin ozgertiredi. Relyef ham terenliktegi magmatik jinslar ham jer juzesi sharayatinda mutlaq tyrgun emes. Jer astinda qaliplesken jinslar sol sharayattagana turgin bolip olar jer juzesine ekzogen procesler tasirinde sutkali ham mausimli ozgeriwi suwdin, hawanin ham tiri organizmlerdin mexanik ham xiymiyaliq tasirinde buziladi
Endogen proceslerde materyanin boliniwi paydali qazilmalardi juda kerekli gruppalarinin qaliplesiwine alip keledi. Olardi uyreniw olar menen baylanisli bolgan aqibetler haqqinda aldinnan eskertiw beredi. Sonin ushin endogen proceslerdi uyreniw tek gana ilmiy ahmiyetke iye bolmastan ilmiy ahmiyetkede iye
Jerdin ishki energiyasi onin tubinde radioaktiv maddalardin jemiriliwinen ajralib shiqqan jilliliq, jer qatlamlarinan payda bolatugin gravitatsion kushler tasiri ham jerdin aylaniwinan juzege keletugin kushler esabina payda boladi. Gravitatsion kushlerdin jer postina nateks bolistiriliwi sebepli turli tigizliq hamde tektonik aktivliktegi bolimler jariliwi, qatlamlardin deformaciyalariniwina ham metomorfizmga ushrawina sebep boladi
Jer astinan shigatugin qaynap turgan silikatli gazlerge bay eritpe magma dep ataladi. Hazirgi tusiniklerge kore Jer uliwma qatti dene bolip 50 km shuqurliqta 1500c atrapinda boladi. Biraq bunday shuqurliqta joqari basim jinslardi qatti halatta uslap turadi. Sonin ushin jerdin ishinde termodinamik tenlik bar. Bul tenliktin buziliwi aqibetinde magma payda boladi. Jer juzesine agip shigatugin lava planetamiz ishki boleginde tas massalarinin erigen halatta boliwin taminleytugin temperatura bar ekenin korsetedi
Magmatik tau jinslari magmani aste - aqrin suwib kristallanib qatiwdan payda boladi. Silikat quramli janip turgan massa-magma payda bolip har turli gazsiman elementler ham suw buglari menen tuyungan boladi. Jer qabiginin terenliginde bunday qizgan element ulken basim astinda nisbiy qatti halda ushraydi. Biraq qatlamlardagi jariqlarda. Jariqlarda basimnin paseyiwi natijesinde bunday massa suyuq halatta otedi
Jer qabiginda tektonik hareketler natijesinde payda bolgan jariqlar arqali magma joqarida jaylasqan qatlam arasinda kirip qatip qaliwi yaki jer juzesine atilip shigiwi mumkin. Eger jer betine atilip shiga almasa, ol teren boleginde qatadi. Bunday magma oninleri intruziv jinslar dep ataladi. Magmatik jinslar klassifikatsiyasi turlishe esaplanadi. Bunday klassifikatsiya magmadagi SiO2 nin mugdarina tiykarlangan boladi
Vulkanizm - magmanin jer astinan jer juzesine atilip shigiwi menen baylanisli bolgan procesler. Vulkanizm natiyjesinde hareketke kelgen magma jer postinda qatqannan keyn, intruziv jinslardi ham jer juzesine atilip shigip vulkan jinslardi payda qiladi, vulkanizm jarayanlari jer postinin terenliginde bolganda magma oshaqlari ham kanallari payda boladi, olardin atrapindagi tau jinslari joqari temperatura ham magmanin tasir etiwinen ozgeredi. Jer juzesinde vulkan konuslari, kalderalar, lava agimlari, pemzali qaplamalar, geyzerlar, issi bulaqlar payda boladi.
Turli vulkanizm procesleri juzege keliwi natijesinde jer postindagi tau jinslardiñ kolemi har jili 5km³ qa kobeyedi. Vulkanizm procesinde atmasferaga kop vulkan gazleri, suw buglari ajralip shigadi ham jerdin gaz hamde gidrosfera qabigin payda qiladi. Vulkanizm menen kopgana yirik metall (altin, gumus, surme, margimush ham basqa ruddalar) ham metall emesler hamde qimbat bahali taslar kanleri baylanisli.
Vulqondan chiqqan kulning miqdori to'g’risida Alyaskadagi Katmai vulqonining otilishidan bo'lishi mumkin: bu vulqondan otilgan kul qatlamining qalinligi 4 m dan ortiq bo'lgan; shamolga teskari bo'lgan tomonida 100 m gacha masofada kulning qalinligi 10 sm dan ortiq bo'lgan. Agar Katmai vulqonining Moskva markazida deb tasavvur qil¬sak, bu otilib chiqishning kattaligini ko'z oldimizga keltirgan bo'lar edik.
Vulqon mahsulotlari uch xil bo'lib, ular qattiq, suyuq va gaz holatida bo'ladi. Vulqonning qattiq mahsulotlariga vulqon bo'mbalari, lapillalar, vulqon qumlari va ko'llari kiradi. Mayda changlarning tushgan massalari vulqon kuli deb nom olgan. Ancha yirik zarrachalar (bir necha yoki bir necha o'n metr parchalar) lapilli yoki rapilli (toshchalar) deb ataladi.