Geologiya

Geologiya paninin rauajlanıu tarixi: Geologiyalık bilimlerdin qa`liplesiwi xam rauajlanıuı uzak otmishke barip taqaladi.Erte paleolit da`wirinde adamlar qatti taw jinislardan ha`m minerallardan (kremen`/shaqmaqtas, xaltsedon, yashma, kxamrtsitljer , obsidian ha`m t.b.) o`zlerine o`ndiris qurallarin islegen. Keynirek bizin` a`sirimizge shekem, adamzat metal` aliwdi, jer asti suwlardan paydalaniwdi, duz aliwdi ha`m mineral` suwlardar emleniwge paydalang`an. Ol si sebepler geologiya iliminin` adamlarg`a praktikaliq jaqtan ju`da` kerek bolg`anliqtan bull ilim tez rawajlanadi. XVIII-a`sirdin` ekinshi yariminda geologiya ilimi birinshi ilimiy ashiliwlar payda etip sifatida bulndan 200 yil ilgari vujudga kelgan. Dastlabki jer xakkındagı yozma ma`lumotlar Bobil (hozigi İroq) davlatiga mansub. Dunyoning payda bolıuı twg`risidagi dastlabki rivoyatlar Mesopotamiyada, miloddan avvallgi 4 - 3 ming yillikda ilk sinfiy davlatlar - Ur, Urruk Lagash xam boshqalarda vujudga kelgan. İshlab chiqarish kuchlarining taraqqiyoti tabiiy panlarning rauajlanıui uchun materiallık asos yaratdi. Tabiiy panlar Qitay, Germaniya, Rim, İron, Orta Azia dauirlarida (Xorazmda, Sug`diyonada) nisbatan yuksaldi. Jeramizdan avvallgi XX - XIX - asrlarda Xitoyda mualliflar jamoasi tomonidan yozilgan «San Xey Din - tau ` xam tenizlar xakkındagı qadimgi rivoyatlar» twplamda 17 ta mineral: oltin, kumush, qalay, mis, temir, magnetit, kuprit, aragonit, realgar, yashma, nefrit xam boshqalar xakkındagı ma`lumotlar berilgan. Yaponiya xam Shıgısiy Xitoy tenizlaridagi orollarda tez - tez sodir bwlib turadigan jer silkiniular mahalliy aholini juda qiziqtirgan xam bul hodisani wrganish uchun 132 inchi yilda Chjan Xen birinchi bwlib eng oddiy seysmograf oylap tapkan. Qadimgi yunonlar Jerni atrofi suv menen wralgan tekis doira shaklidagi jism deb tushunganlar. Yunonistonda ilmiy asoslangan tushunchalarga ega bwlgan olimlar etilib chiqqan. Olar dunyoning tuzilishi xam tabiat hodisalari haqida turli fikrlarni qwrqmay aytishgan. Bular Fales (eramizdan avvallgi VII- VI - asrlar), Geraklit (eramizdan avvallgi VI - asr), Demokrit (eramizdan avvallgi V- IV- asrlar), Empedokl (eramizdan avvallgi V -asr) xam boshqalardir. Olar tabiatdagi barcha hodisa xam protsesslerning sabablarini xudoga emas, balki tabiatdagi muayyan kuchlarga, uning wziga xos qonuniyatlariga bog`lab tushuntirgan. Bul fikrlar diniy qarashlarga bultunlay zid bwlgan. Bul wsha uakıtta qurila boshlagan ilm - panning ulug` binosiga qwyilgan birinchi g`ishtlar edi. Gerodot (eramizdan avvallgi 484 - 466 yillar) Misr jer ining payda bolıuı tarixini yozgan. Ol Misr wtmishda Orta jer tenizining Efiopiyagacha chwzilgan akxamtoriyasining keyingi xamqtlarda quruqlikka aylangan qwltig`i ekanligini shu jer dagi tau `larda topilgan teniz chig`anoqlarining qoldiqlari hamda boshqa daliliy ashyolar menen isbotlab bjer gan. Yunon olimi Arastu ham (eramizdan avvallgi 384 - 322 yy.) geologiya panining rauajlanıuiga wz hissasini qwshgan. Geograf Strabon quruqlikda teniz chig`anoqlarining topilish sabablarini tushuntirib, jerdin teniz tagidagi qismi harakat qilib kwtarilishi xam chwkishi natijasida orollar, hatto matjer iklarning payda bwlishini kwrsatib wtgan. Sitsiliya bir zamonlar Apennin yarimoroli menen qwshilganligi twg`risida fikr bildirgan. Ol bul jer dagi vulkan harakatlari jer postınnın tik harakat qilishi natijasi deb tushuntirgan.Aleksandriya olimlari astronomiyanining taraqqiyotiga muhim hissa qwshgan. Aristarx Samosskiy (eramizdan avvallgi 320 - 250 yy.) xam uning zamondoshlari Quyosh xam Oyning kattaligini wlchashga uringanlar. Dunyoning markazi jer emes, balki Quyoshdir, Jer Quyosh atrofida aylanadi deb taxmin qilganlar. Olardın bulnday qarashlari Nikolay Kopernik g`oyasidan (XVIII asr) oldin bayon etilgan.