Germaniya tariyxıy mektep ekonomikanıń ideyanıń mánisi

Germaniya tariyxıy mektep ekonomikanıń ideyanıń mánisi
Joba:

1. 
   Germaniya tariyxıy mektepleriniń ayriqsha qásiyetleri
   
2. 
   Tariyxıy mektep
   
3. 
   Jańa tariyxıy mektep hám «ijtimoiy yo'naIish»
   

Germaniya tariyxıy mektepleriniń ayriqsha qásiyetleri

Belgili ingliz ekonomist alım Mark Blaug XIX ásirdiń 60 -jıllarında Evropa kontinentinde klassik ekonomikalıq mektepke alternativ teoriyalıq mekteplerdiń qáliplesiwin támiyinleytuǵın haqıyqıy intellektuallıq krizis sezilmasdan turıp, birden-bir tariyxıy mektepgine óziniń alternativ modelin usınıs etkenin bólek aytıp otedi (Blaug M. Ekonomicheskaya misl v retrospektive. Delo LTD, 1994, str, 275). Haqıyqattan da, tariyxıy mektep teoretikleri XIX ásir Germaniyası rawajlanıwına hám ilim rawajlanıwına salmaqlı úles qosdılar. «Tariyxıy usıl» ózine tartatuǵını keyingi áwlad ekonomistleri tárepinen Jańa tariyxıy mekteptiń jaratılıwına sebep boldı.
Barlıq tariyxıy mekteplerdiń avtorları klassiklami sın pikir bıdırdıwda bir pikirde edi. Olar klassiklar abstraksiya hám ulıwma juwmaqlarǵa berihb, kerekli fakt hám baqlawlarǵa itibarsız qarawayotganliklarini, sonıń menen birge, ekonomikalıq liberalizm negizlerin tolıq halda kórse- tayotganliklarini sın pikir etip, haqıyqatlıqtı shın izertlew maqsetke muwapıq dep esaplaydilar.
Jańa dáwir talapların F. List hám keyinirek tariyxıy mektep wákilleri sheshiwge háreket etdiler. F. List óz qarawları menen tekǵana ekonomikalıq teoriyanı rawajlandırıwǵa intildi, bálki endi rawajlanıp atırǵan mámlekettiń ekonomikasıiy siyasatın tupten ózgertiwge háreket etdi. Onıń milliy xojalıq sisteması aldıńǵı nemis buijuaziyasi máplerin bildirip, industrial rawajlanıw jibeiini izladi.
Tariyxıy mektep wákilleri tariyxdan bólek taǵı ne milliy bolıwı múmkin, degen pikirlerge tıykarlanıp, siyasiy ekonomikada tariyxıy usıl o'mini kórsetiwge háreket etdiler. Olar milliy pán retinde siyasiy ekonomika arqalı tábiyiy ayrıqshalıqlarǵa hám xalıq háreketlerine baylanıslı halda rawajlanatuǵın milliy xojalıqtı úyreniwdi óz aldılarına maqsetin qoydılar. Fridrix List (1789 -1846 ) Qubla Germaniyanıń Reydlingen qalasında bay ónerment shańaraǵında tug'iidi. List 1819 -jılda Germaniya ekonomikalıq birligin támiyinlew maqsetinde «Sawda -sanaat birlespei»x\\ tuzdi. 1825-jılda Germaniyanı tark etip, AQSHga ornıqlı jasaw ushın ketti. 1832-jıldan F. List Evropaǵa qaytıp, AQSHning Leypsigdagi elshisi bolıp isledi. Ol óziniń bar kúshin, aqılı hám iqtidorini ekonomikalıq mashqalalardi keń úyreniwge qaratdı. Sanaat burjuaziyasi mápleriniń ańlatpashısı bolǵan F. List ekonomikalıq birlik ushın birinshiler qatarı maydanǵa shıqtı. Ol óziniń «Siyasiy ekonomikanıń milliy sisteması» (1841) atlı tiykarǵı shıǵarmasında milliy siyasiy ekonomikanı jaratıw wazıypasın ortaǵa qoydı. Mámlekettiń óndiriwshi kúshleri tuwrısındaǵı táliymat oǵan tiykar bolıwı kerek edi. F. List mámlekettiń iskerligin, dinni, etikanı, ruwxıylıqı kabilami islep chiqa-ruvchi kúshler gápine qosdı. F. Listning táliymatına kóre, bahanı óndiriwshi kúshler, «millatning ruhi» (taj-taxtning miyraslar bolıp qalıwı, huqıq, sud, armiya, polisiya hám sol sıyaqlılar ) jaratadı.
F. List táliymatında xojalıq rawajlanıwınıń tariyxıy basqıshları tuwrı -sidagi ideyalar úlken orın iyeleydi. Ol tariyxıy rawajlanıwdı besew bas- qichga: sahra adamılıq, cholponlik, dıyxanshılıq, dıyxanshılıq -manu- faktura, dıyxanshılıq — manufaktura — sawda basqıshlarına boladı. Bunday bolıwdan baqlanǵan maqset Germaniyada sanaattıń artıwın hár tárepleme qollap -quwatlash, biryoqlama rawajlanıwdan
- qishloq xojalıǵınıń ústinliginen waz keshiw kerek, degen fikmi tastıyıqlawdan ibarat edi.
List ekonomikalıq fanda klassik mektepti, ásirese, onıń iri namoyan- dasi bolǵan A. Smit ekonomikasın sın pikir etiwshi bolıp iskerlik kórsetdi, lekin ol klassik mekteptiń hasası bolǵan baha hám dáramatlar teoriyasın ulıwma tahrir etpedi. Ekonomikanıń bul kategoriyalari alımdı qızıqtirmadi. Tiykarǵı itibar ekonomikalıq siyasattiń tiykarǵı máselelerine, ásirese, sırtqı sawda siyasatina qaratildi. F. List Smit ekonomikalıq sistemasın kosmopolitizmda ayblab, onı ayırım mámleketler xojalıq rawajlanıwınıń milliy qásiyetlerin kórmesten, barlıǵına ulıwma «tabiiy» nızam -qaǵıydalardı dogmatik túrde májburiy kiritayotganini aytıp otedi.
Listning ekonomikalıq teoriyası óz tariyxı hám xojalıǵınıń ózgeshelikine kóre jáhán jámiyetshiliginiń sońǵı qatarlarınan orın alǵan mámleketlaming ekonomikalıq qalaqlıǵın saplastırıw jolındaǵı dáslepki urınıw edi.
Tariyxıy mektep (v. Rosher, K. Knis hám B. Gildebrand)
Gettingem hám Leypsig universitetleriniń professorı vilgehn Georg Fridrix Rosher (1817-1894) Germaniya daǵı tariyxıy mekteptiń tiykarlawshisi esaplanadı. 1843-jılda ol «Tariyxıy usıl noqatyi názerinen siyasiy ekonomika stuldıń qısqa tiykarlari» kitapın shıǵardı. Ekonomikalıq nızamlaming obiektivhgini bıykarlaw bul táliymattıń ózegi bolıp tabıladı.
Rosher tariyxıy flziologik dep atalatuǵın usıldı islep shıqtı. Bul usıl kapitalizm rawajlanıwınıń prusscha jolin, oǵan tán bolǵan feodal sarqitlami (dıyxanlaming jer iyelerine baǵınıwı, óner- mandlarning awqamlarına hám siyasiy gruppalarına tán sheklewlerin) tariyxan aqlawdan hám kókga kóterip maqtawdan, faktlami toplawdan hám sol faktlami tariyxıy uqsaslıqlar tiykarında túsindirme berip atırn ibarat.
Rosher óziniń teoriyalıq qaǵıydalarında bahanı tutınıw ma`nisinen (paydalılıqtan ) ibarat dep bildi, kapital degende ónimli tutınıw ushın mólsherlengen hár qanday miynetti tushundi.
Tariyxıy mektep ideyaların Karl Knis (1821-1892) jan-jahdi menen úyrendi. 1853 jılda onıń «Tariyxıy usıl noqatyi názerinen siyasiy ekonomika» kitapı basılıp shıqtı. Bul kitapda ol usı mekteptiń qarawların qorǵaw hám úzliksizlestiriwge háreket etdi. K. Knis bólek ekonomikalıq nızamlar joq, tek mudami hám balshıq jerde ámel etetuǵın tábiyiy nızamlar bar dep dawa etdi.
Onıń pikrine qaraǵanda, siyasiy ekonomika tek ekonomikalıq hádiyselami suwretlab beriwi múmkin, ol teoriyalıq ulıwmalasqanlami beriwge ılayıq emes. Knis millet turmısınıń ekonomikalıq sharayatları ushın individ (shaxs ), jámiyet hám mámlekettiń juwapkerligin eklektik (qarıwma ) tárzde birlestirmoqchi boldı.
1848-jılda Bruno Gildebrand (1812-1878) «Házirgi zaman hám keleshektiń siyasiy ekonomikası» kitapın járiyaladı. Bul kitapda ol
F. Engelsning «Angliyada jumısshılar jamayınıń jaǵdayi» shıǵarmasına qarsı shıqtı. B. Gildebrand kapitalizm jumısshılar jamayınıń jaǵdayın jaqsılaydı jáne bul basqarıw princpına qarsı gúresten mánis joq, dep esaplaydı.
A. Gildebrand bahanı paydalılıqtan ibarat dep bildi hám jeke menshikchilikning qorǵawshısı bolıp maydanǵa shıqtı.
B. Gildebrand usınıs etken insaniyat rawajlanıwınıń sisteması natura, pul hám kredit xojalıǵın óz icliiga aladı. Ol ayırbaslaw konsepsiyasına tıykarlanıp jumıs tutadı.

Jańa tariyxıy mektep hám «ijtimoiy yo'naIish»
XlX-ásirdiń ekinshi yarımında da Germaniyada ekonomika páni tariyxıy usıl tiykarında rawajlanıp atır edi. Nemis ekonomistleri bunnan awalgi dáwirde ekonomikalıq ádebiyatda payda bolǵan dástúrlami dawam ettirip, kúshaytirdilar. Olar Germaniya sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń ayriqshalıǵın sáwlelendirip, feodalizm sarqitlarining uzaq waqıttan berli saqlanıp kiyatırǵanlıǵın keskin sın pikir bıdırdılar. Sol dáwir Germaniya ekonomikalıq izertlewlerinde Jańa tariyxıy mektep jetekshi orınlardan birin iyeler edi. Bul mekteptiń jetekshi ilimpazları, Gustav Shmoller (1838-1917) bolsa, Lun Brentano (1844-1931), vemer Zombart (1863-1941), Maks Yeber (1864-1921) ózleriniń social yo'nali- shlari menen «Jańa tariyxıy mektep»dıń ilimiy jumısların dawam ettirdilar.
Berlin universiteti professorı Gustav Shmoller óziniń «Xalıq xojalıǵı tuwrısındaǵı ulıwma maǵlıwmat tiykarlari» (1900-1904) atlı tiykarǵı ekonomikalıq shıǵarmasında tariyxıy mekteptiń tiykarǵı wákilleri v. Rosher hám B. Gildebrandning tiykarǵı qaǵıydaları hám usılların jáne de rawajlantirdi. Bul ekonomikalıq ámeliyattan úsh qıylı iskerlik túri - menshikli xojalıq, mámleket xojalıǵı hám diniy xojalıqtı bólek ajıratıp kórsetedi. Birinshisinde menshikli máp, ekinshisinde jámiyet, social máp hám úshinshisinde qayır-ehson tiykarǵı dep belgilenedi. Ulıwma, G. Shmollerning qarawlarına mámlekettiń belgilovchilik, jetekshilik rolin kórsetiw xos bolıp tabıladı. G. Shmoller marksizmga qarsı gúresip, social hám klasıy mashqalalardi siyasiy ekonomikadan shıǵarıp tastap, onı xalıq xojalıǵı tariyxı pánine aylantırdı. Ol fakt- larni hám statistika dáreklerin úyreniw, xalıq xojalıǵı daǵı hádiyse- larni aytıp beriwdi siyasiy ekonomikanıń bas wazıypası dep esaplaydı.
G. Shmoller ulıwma, xalıq xojalıǵı ózgeriwsiz qolaveradi, degen pikirge tıykarlanıp, onıń ayırım buwınlarında az-kem ózgerisler bolıwı haqqındaǵına sóylew múmkin, dep esaplaydı. Izertlew- larning úzil-kesil túrde biykarlaw atırǵan abstrakt usılına keri qoyılǵan empirizm (teoriyalıq shınıǵıwlardan kóre ámeliy iskerlikke kóbirek beyimlik) alım jáne onıń isin dawamlawshılarına tán ózgeshelik edi. Shmoller ekonomikada ádep-huqıq faktorın belgileytuǵın faktor dep esaplab, hár bir xalıqtıń turmıs tárizi ádep qaǵıydalarında, xojalıq huqıqında óziniń tiykarǵı ańlatpasın tabadı, dep aytıp otedi. Jańa tariyxıy mektep ekonomistleri Germaniyada kúshli milliy mámleket dúziliwi tárepdarı edi.
F. Shmoller tárepinen dúzilgen «Social siyasat awqamı»nng iskerligi sol maqsetke xızmet eter edi. Onıń jetekshi teoretikleri universitet professorleri bolıp, ulaming programmaları «kafedr-sotsializm» (kafedra daǵı sotsializm) dep atalar edi. Bul programmadaǵı baslanǵısh tálimdi májburiy kirgiziw, balalar, óspirimler hám áyeller miynetin mámleket tárepinen tártipke salıw, jumısshılami kesellik hám baxtsız hádiyselerden qamsızlandırıw qılıw, ǵarrılıq hám miynet uqıpların joǵatǵan sıyaqlında pensiya tólew sıyaqlı reformashılıq ideyaları sotsial-demokratlar arasında da keń yoyildi.
Germaniyada Luno Brentano da tiykarǵı teoretiklerden esaplanıp, «Jańa tariyxıy mektep»dıń liberal qanatına basshılıq etdi. Óziniń «Klassik siyasiy ekonomika» (1888), «Tariyxda etika -ádep hám xalıq xojalıǵı»(1894) atlı tiykarǵı dóretpeleri menen ekonomikalıq pán rawajlanıwına úlken úles qosdı. L. Brentano G. Shmoller sıyaqlı ekonomikada etika hám huqıq faktorları belgileytuǵın rol oynaydı dep esaplab, islep shıǵarıw jáne onıń tábiyiy jáne social táreplerine itibar bermeydi. Ol ayırbaslaw konsepsiyasınıń tárepdarı bolıp, realizatsiya hám ayırbaslaw sharo- ıytlarınıń ózgeriwi xojalıq turmısında hám islep shıǵarıw formalarında belgileytuǵın áhmiyetke iye boladı dep esaplaydı. Ol óziniń liberal «ijtimoiy doslıq» dep atalǵan reformalar programmasında ingliz tred- yunionlari (kásiplik awqamları ) tájiriybelerinen keń paydalanıwdı usınıs etedi. Atap aytqanda, kásiplik awqamları fabrika nızamları járdeminde jumısshılar ortaǵa taslaǵan talaplami qandırıwda paydalanıw menen biiga turaq-jay qurılısı hám matlubot kooperatsiyalarında da túrli máselelami sheshiwde keń paydalanıwları zárúr dep esaplaydı.
Jańa tariyxıy mektep Brentano tımsalında óziniń joqarı shıńlarına jetkeni joq edi. Onıń social dúgilisiwlaming aldın alıwǵa qaratılǵan «sinfiy doslıq» teoriyası reformashılıq aǵımındaǵı social mektepler, institutsionalizm baǵdarı ushın tiykarǵı derek rolin oynadı, tek.
K. Menger G. Shmolleming shákirti vemer Zombart da Jańa tariyxıy mekteptiń tiykarǵı wákillerinen edi. Berlin universitetiniń professorı Zombart K. Marksning alımlıǵın onıń revolutsionligidan ajıratıp, mine sol eki negizdiń bir-birine zidligi tuwrısındaǵı fikmi kóterip shıqtı. Sonıń menen birge, markscha siyasiy ekonomikanıń ekonomikalıq kategoriyalaiini mısalı, bahanıń miynet teoriyası «ishning ideyası» dep daǵaza etildi hám pikiran logikalıq bir isten ibarat dep kórsetildi. Zombart óndiristiń úsh faktorı jónindegi naza- riyaning tárepdarı bolıp (kapital, miynet, jer), antagonistik qarama-qarsılıqlar hám ekonomikalıq krizislaming anıqlıǵın biykar etdi. Onıń fashizmga jaqınlıǵı Jańa tariyxıy mektep wákilleri arasında birden-bir saldamlı kemshilik edi.
Maks Yeber maǵlıwmatlı hám kópqirrali alım edi. Ol filosofiya, tariyx, sotsiologiya hám ekonomika pánleriniń rawajlanıwına úlken úles qosdı. Onıń ijodida tariyxıy mektep óziniń eń joqarı tekshesine kóterildi. M. veber hámmeden kóbirek dárejede nadurıs pikirge tiykarlanǵan mılletshillik hám bir táreplama «tarixiy usıl»den ozod bolıp tabıladı. 0'zining dáslepki dóretpelerinde M. veber tariyxıy pánlerge tek bayanshılıq jetkilikli emesligin kórsetdi. Ol «yuksak benuqson tiplar» konsepsiyasın ilgeri surdi. Joqarı hám benuqson tip - bul óz mánisine kóre alım qáliplestirgen kán- kret faktlar hám ol yamasa bul xalıqtıń tariyxıy rawajlanıw processlerin túsintirip beriwi ushın dúzetuǵın arnawlı bir sxeması bolıp tabıladı. M. veber- dıń Xv-XvI ásirlerde Evropanıń xojalıq búrihshiga deformatsiya- dıń tásiri salasındaǵı izertlewleri fanda kútá úlken ız qaldırdı. Bul izertlewlaming orayında «Protestant etikasi hám kapitalizm ruhi» shıǵarması turadı. Málim mániste veber Zombart ámelge asıra almaǵan jumıstı, yaǵnıy fundamental tariyxıy -ekonomikalıq asami jarattı. Bul kitap sayo- xatchining keleshek haqqındaǵı jazıwları emes, bálki kosmostan turıp baqlawı edi.
F. List hám tariyxıy mektep wákilleri óz dóretpeleri hám stilistikaları menen Germaniyada ekonomika pániniń rawajlanıwına úlken úles qosdılar.
List shıǵarmalarınıń ayrıqshalıǵı hám ilimiy áhmiyeti xojalıq siyasiy máselelerin tereń analiz qılıwda hám de kem rawajlanǵan mámleketlerdiń ekonomikalıq rawajlanıw qıyınshılıqların aldınan kórsetip beriwde óz o'mini tabadı. F. Listning traktati tórtew tiykarǵı kitaptan ibarat bolıp, «Tariyx», «Teoriya», «Sistemalar» hám «Siyasat» dep ataladı. Birinshi kitapda ol Evropa xalıqlarınıń ekonomikalıq tariyxın úyrenip, zárúr juwmaqlar shıǵaradı. Ekinshi kitap olitnning ekonomikalıq qarawlarınıń teoriyalıq tiykarların kórsetip beredi. Úshinshi Idtobda List siyasiy ekonomikanıń bir neshe sistemaların kórip shıǵadı. Atap aytqanda, merkantilistlar, fiziokratlar sistemaları menen bir qatarda sanaat sisteması bar ekenligin kórsetip ótedi.
B. Gildebrandning «Házirgi zaman hám keleshektiń siyasiy ekonomikası» hám K. Knisning «Tariyxıy usıl noqatyi názerinen siyasiy ekonomika» atlı kitapları baspa etiliwi ekonomikalıq táliymatlar tariyxında tariyxıy mektep o'mini bekkem belgilep berdi.
Sonday etip, tariyxıy mektep wákilleri tariyxıy rawajlanıw ketma- ketligini tán alıw etip, ekonomikalıq nızamlami itibardan shette qaldırdilar. XIX ásirdiń 70-jıllarında ekonomikalıq táliymatlar tariyxı páninde bir neshe teoriyalıq mektepler payda boldıki, olar óz maqset, wazıypaları hám stilistikaları menen óz-ara parq eter edi. Germaniya daǵı jańa tariyxıy mektep de tap áne sonday yaǵnıy, jańa jónelisti ilimiy tiykarlawǵa háreket etken hám klassik teoretiklami ayawsız sın pikir etken teoriyalıq mekteplerden biri edi.
Bul mektep ekonomistleri klassiklar pikirine qarsı ekonomikalıq nızamlaming salıstırmalı, tariyxıylıq noqatyi názerinen waqtınsha ekenligin hám de social hám tábiyiy faktorlarǵa uyqas túrde shártli ekenligin kórsetip berdiler. Sonıń menen birge, klassiklaming «ekonomikalıq insan» ideyaları da sın pikir etilip, odaǵı insanlaming xojalıq faoUyati — xulqiga tán keshinmalari (social máp, shańaraqqa tiyisli ǵamxorlıq, mehribanlıq, minnetti sezim etiw, úrp-ádetler hám basqalar ) itibardan shette qolma- ganligini bólek aytıp ótdiler.
vanihoyat, olar klassik mektepke tán bolǵan abstraksiya hám deduksiya usıllarınan keń paydalanıw, óz gezeginde, ilimiy baqlaw hám induk- siya usıllarınan jetkilikli paydalanmaslikka tiykarǵı sebep ekenligin kórsetip berdiler. Haqıyqattan da, jańa tariyxıy mektep ilimpazları qollaǵan ekonomika pánindegi jańasha tariyxıy usıllar bul mektep erisken unamlı jetiskenliklerge tiykarǵı baslawshı edi.