Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

4.4. Gidroenergetik qurilmalarda tok va kuchlanish transformatorlari 
 
Tok transformatori birlamchi tokning kattaligini oʻlchov priborlari va rele 
uchun eng qulay kattalikkacha kamaytirish, shuningdek, oʻlchov zanjirlarini 
birlamchi yuqori kuchlanish zanjirlaridan ajratish va himoya qilish uchun xizmat 
kiladi.
Tok transformatori yopiq magnit oʻtkazgich 2 (4.12-rasm) hamda ikkita 
birlamchi 1 va ikkilamchi 3 chulg’amlarga ega. 
Birlamchi chulg’am oʻlchanayotgan tok 
1
I
zanjiriga ketma-ket ulanadi, ikkilamchi 
chulg’amga 
2
I
tok oʻtadigan oʻlchov priborlari ulanadi. 
4.11-rasm. Ajratgichning ajrovchi kontakti: 
1-elastik bog‘lama;
2-prujina; 3-lamel; 4-kurakcha. 

---

91 
Tok 
transformatori 
nominal 
transformatsiya 
koeffitsiyenti 
bilan 
harakterlanadi: 
,
2
1
1
NOM
NOM
I
I
K

(4.1.) 
bunda 
NOM
I
1
- birlamchi nominal tok, 
NOM
I
2
- ikkilamchi nominal tok. 
Tok transformatorlarining ikkilamchi nominal toki qiymati 5 va 1 A deb 
qabul qilingan. 
Tok transformatorining transformatsiya koeffitsiyenti qat’iy oʻzgarmas 
miqdor boʻlmay, balki magnitlovchi tokning mavjudligidan kelib chiqadigan 
xatolik sababli nominal miqdordan farq qilishi mumkin. Transformatorning tokni 
transformatsiyalash xatosining qiymati quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
100
%
1
1
2
1
I
I
I
K
I



,
(4.2) 
Tok transformatorining xatosi uning konstruktiv xususiyatlari; magnit 
oʻtkazgich kesimi, magnit oʻtkazgich materialining magnit singdiruvchanligi, 
magnit yoʻlining oʻrtacha uzunligi 
1
1
w
I
miqdorga bog’liq. Tok transformatorlari 
ularga qanday talab qoʻyilishiga qarab 0,2; 0,5; 1; 3; 10 klass aniqliklarida ishlab 
chiqariladi. Koʻrsatilgan raqamlar birlamchi chulg’am 100—120% tok bilan 
yuklanilganda (oldingi uchta klass uchun) va 50—120% tok bilan yuklanilganda 
(oxirgi ikkita klass uchun) nominal tokka nisbatan protsentda ifodalangan tok 
transformatorining xatosini ifodalaydi. 0,2; 0,5 va 1 klassidagi tok 
transformatorlari uchun ham burchak xatosi normalanadi. 
Tok transformatorining xatosi ikkilamchi yuklama (priborlari, oʻtkazgich, 
kontaktlarning qarshiliklari) va birlamchi tokning nominal tokka karraligiga 
4.12-rasm. Tok transforma-torining ulanish 
sxemasi 

---

92 
bog’liq. Nagruzka bilan tok karraligining ortishi xatoning ortishiga olib keladi. 
Nominal tokdan ancha kichik boʻlgan birlamchi toklarda ham tok 
transformatorining xatosi ortadi. 
0,2 klassdagi tok transformatorlari aniq laboratoriya priborlarini ulashda, 0,5 
klassdagilari esa - pul hisoblaydigan schyotchiklarda; 1- klassdagilari hamma 
texnik oʻlchov priborlari uchun; 3 va 10 klassdagilari rele muhofazasi uchun 
ishlatiladi. 
Koʻrib chiqilgan klasslardan tashqari, yana ikkilamchi chulg’amlari D 
(differensial muhofaza uchun), Z (yerga ulab muhofaza qilish uchun), R (boshqa 
rele muhofazalari uchun) tipdagi tok transformatorlari ishlab chiqariladi. 
Oʻlchov priborlari va relening tok zanjirlari kichik qarshilikka ega 
boʻlganligi uchun, tok transformatori q.t. rejimiga yaqin rejimda normal ishlaydi. 
Agar ikkilamchi chulg’am uzilsa, magnit oʻtkazgichdagi magnit oqim keskin 
ortadi, chunki uning kattaligi endi birlamchi chulg’amning magnit yurituvchi kuchi 
(M.Yu.K.) bilan aniqlanadi. Bu rejimda magnit oʻtkazgich haddan tashqari yuqori 
haroratgacha qiziydi, uzilgan ikkilamchi chulg’amda esa ayrim hollarda bir necha 
oʻn kilovoltlarga yetadigan yuqori kuchlanish hosil boʻladi. 
Aytib oʻtilgan hodisa sababli birlamchi chulg’amdan tok oʻtayotganda tok 
transformatorining ikkilamchi chulg’amini uzishga ruxsat etilmaydi. Oʻlchov 
pribori yoki releni oʻzgartirish zarurati tug’ilsa, tok transformatorining ikkilamchi 
chulg’ami avval qisqa tutashtiriladi (yoki rele, priborning chulg’ami shuntlanadi).