Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

 
Relening ulanish usullari 
Relening chulg’ami elektr tarmoqqa (tok va kuchlanishga) toʻg’ridan toʻg’ri 
yoki tok va kuchlanish transformatorlari orqali ulanishi mumkin. Birinchi tur 
relelar birlamchi, ikkinchi tur esa ikkilamchi relelar deyiladi. 
Ikkilamchi relelar koʻproq qoʻllaniladi. Buning sababi shundaki, ular yuqori 
kuchlanishdan izolyatsiyalanganlar, himoya qiluvchi elementdan uzoq masofada 
joylashadilar, xizmat koʻrsatish uchun qulay va ma’lum bir nominal tok (1 yoki 5 
A) va kuchlanish (100 V) ga moʻljallanadilar. Bunda himoyalanayotgan 
elementning birlamchi toki yoki kuchlanishiga bog’liqlik yoʻq. 
Birlamchi relening afzalligi shuki, ularda oʻlchov transformatorlari, operativ 
tok manbalari ishlatilmaydi. Ular kichik quvvatli elektr motorlarida, 
transformatorlarda va liniyalarda keng qoʻllanadi. 
 

---

117 
Nonormal rejimlar 
 
Nonormal rejimlar deb tok kuchi, kuchlanish va chastota qiymatlarini 
chegaradan chiqib ketishi yoki qurilma va elektr tizimining turg’un ishlashiga xavf 
tug’ilishiga aytiladi. 
Harakterli nonormal rejimlar: 
a) Qurilmaning oʻta yuklanishi, ya’ni tokning normadan juda oshib ketishi; 
b) Chastotaning pasayishi, ya’ni generator quvvatini yetishmasligi, bu hol 
odatda bir qism generatorlarning birdaniga oʻchishi bilan bog’liq. 
Chastotaning chuqur pasayishi (45-47 Gs.gacha) og’ir avariya holati 
hisoblanib, energetik tizim ishlashining toʻliq toʻxtashiga olib keladi.
v) Kuchlanish oshishi, ya’ni generatorning yuklarini birdaniga oʻchirilishi 
natijasi. Yuki yengillashgan generator tezroq aylanadi va bunda statorning 
E.Yu.K.si izolyatsiyani teshish darajasidagi qiymatiga etadi. 
5.3. Releli himoya va avtomatika qurilmalariga qoʻyiluvchi asosiy talablar. 
Relening turlari
a) Tanlovchanlik (selektivlik) 
Tanlovchanlik bu himoyaning shunday xususiyatiki, bunda u faqat elektr 
tarmoqning shikastlangan qisminigina oʻchiradi. 
5.4-rasmda shikastlangan qismlarini tanlab oʻchirishga misollar keltirilgan. 
K1 nuqtada qisqa tutashuv yuz berganda shikastlangan liniyani qisqa tutashuvga 
yaqin boʻlgani uchun, V
v
oʻchirgich oʻchiradi. Bunda qolgan xamma iste’molchilar 
(shikastlangan liniyadan tashqari) ishlab turadilar. K
2
nuqtadagi qisqa tutashuvni 
tanlovchanlik shartiga asosan V
A1
va V
V1
oʻchirgichlar oʻchirishi kerak.
Shu misoldan koʻrinib turibdiki agar nimstansiya bilan bir necha liniyalar 
ulangan. boʻlsa, u holda bir liniyadagi L
1
qisqa tutashuvni tanlab oʻchirish, bu 
nimstansiyasini boshqa liniya L
2
orqali tarmoq bilan ulanishini saqlab qoladi va 
iste’molchilarning uzluksiz energiya ta’minotiga sharoit yaratiladi. 

---

118 
Shunday qilib, tanlovchanlik talabi iste’molchilarning uzluksiz energiya 
bilan ta’minlashning asosiy sharti boʻlib xizmat qiladi. 
b) Tezkorlik (tezlik bilan oʻchirish). Elektr uskunalarini buzilish darajasini 
kamaytirish uchun qisqa tutashuvni mumkin qadar katta tezlikda, qisqa vaqtda 
oʻchirish kerak.
300-500 kV li EUL da oʻchirish vaqti 0.1-0.12 sek 
110-220 kV li EUL da oʻchirish vaqti 0.15-0.3 sek 
6-10 kV li EUL da oʻchirish vaqti 1.5-2 sek.ni tashkil etadi. 
EUQ (elektr uskunalari qoidalari)da koʻrsatilishicha, agar qoldiq kuchlanish 
normadan 60% kam boʻlsa, u holda turg’unlikni saqlash uchun shikastlanish tez 
oʻchiruvchi releli himoya yordamida bajarilishi kerak. 
Shkastlanishni toʻliq oʻchirish vaqti himoyani va oʻchirgichni ishlash vaqti 
yig’indisidan iborat. 
t
oʻchirish
=t
himoya
+t
oʻchirgich
,
(5.3) 
Tezkor oʻchirgichning ishlash vaqti
t
oʻchirish
=0,15+0,06 sekni tashkil etadi. 
Tezkor va tanlovchan himoyalarni sozlash juda muhim boʻlib, bu releli 
himoyaning asosiy masalasidir. 
d) Sezgirlik. 
Himoya qisqa tutashuv paytida oʻzgarishlarni sezishi uchun oʻrnatilgan 
zonalarda aniq bir sezgirlikka ega boʻlishi kerak. 
I-himoya (5.4-rasm) AB uchastkadagi shikastlanishlarni oʻchirishi kerak 
5.4-rasm. Himoyaning ta’sir zonalari 
I
A
II
III
B
C
1 himoyaning 
birinchi 
uchastkasi
1 himoyaning 
ikkinchi 
uchastkasi
1 himoyaning 
uchinchi 
uchastkasi

---

119 
(birinchi himoyaning birinchi uchastkasi) va bundan tashqari BC uchastkada qisqa 
tutashuv boʻlganda II himoya ishlamasa ma’lum vaqtdan soʻng ishlashi kerak.
Birinchi himoyaning II uchastkadagi shikastlanishga ta’sir javobi uzoqdan 
zaxiralash deyiladi. Keyingi himoyaning uchastkasini zaxiralashi muhim 
talablardan biridir. 
5.4-rasmdagi 1 himoyaning III uchastkada qisqa tutashuv boʻlganda ishlashi 
talab qilinmaydi, chunki III uchastkaning himoyasi yoki oʻchirgichi ishlamay 
qolganda II himoya ishlashi kerak. Birdaniga 2 ta himoyaning (2 ta uchastkadagi) 
ishlamay qolishi kam extimolga ega, shuning uchun bunday ata r hisobga 
olinmaydi. 
Ma’lum bir tur himoyalar ishlash prinsiplariga koʻra oʻz ta’sir zonasidan 
(asosiy uchastkasidan) tashqarida ishlamaydilar. Bu himoyalarning sezgirligi 1 
uchastkada toʻla ta’minlanishi zarur. 2 uchastkaning himoyasini rezervlash uchun 
bunday hollarda rezerv (qoʻshimcha) himoya qoʻllaniladi. 
Himoyalarning sezgirligi shu darajada boʻlishligi kerakki, ular tizimlarning 
minimal rejimlaridagi qisqa tutashuvlarda xam ishlashlari kerak, chunki bu 
hollarda xam tokning qiymati juda ata boʻladi. 
Himoyaning sezgirligi sezgirlik koeffitsiyenti bilan harakterlanadi. Qisqa 
tutashuv tokini sezuvchi himoyalar uchun sezgirlik koeffitsiyenti 
,
.
.
min
.
.
i
x
t
q
sez
I
I
K

(5.4) 
min
.
.t
q
I
- minimal rejimdagi qisqa tutashuv toki; 
.
.i
x
I
- himoya ishlashi uchun yetarli boʻlgan tok miqdori. 
e) Ishonchlilik. 
Himoyaning ishonchliligi sxemaning soddaligiga, unda oʻrnatilgan relelar va 
ularning kontaktlari soniga, yig’ish va bajarilish sifatiga, yig’ish materiallariga va 
xizmat koʻrsatishga bog’liq. Murakkab sxemalar oʻzlari shikastlanishga sabab 
boʻlishi mumkin