Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

1.4. Sinxron generatorlarni qoʻzg’atish tizimlari 
 
Sinxron 
generatorlarning 
rotor 
chulg’amlari 
qoʻzg’atgichlar 
deb 
yuritiladigan 
oʻzgarmas 
tokning 
maxsus 
manbaidan 
ta’minlanadi. 
Qoʻzg’atgichlarning quvvati generator quvvatining 0,3—1% ni tashkil qiladi, 
nominal kuchlanish esa 100 V dan to 600-650 V ga cha boʻladi. Generator qancha 
kuchli boʻlsa, qoʻzg’atgichning nominal kuchlanishi ham shuncha katta boʻladi. 
Qoʻzg’atgich, 
yordamchi 
va 
boshqaruvchi qurilmalarni birgalikda 
qoʻzg’atish tizimi deb atash qabul qilingan. 
Qoʻzg’atgichni generator rotorining chulg’ami bilan elektrik ulash koʻpincha 
kontakt, halqa va choʻtkalar yordamida amalga oshiriladi. Choʻtkasiz qoʻzg’atish 
tizimlari ham yaratilgan va ulardan foydalanilmoqda. 
Qoʻzg’atish tizimlari ishonchli va tejamli boʻlishi; qoʻzg’atish tokini kerakli 
oʻzgartirish imkoniyatini berishi; yetarli darajada tez ta’sir etuvchi boʻlishi kerak, 
shuningdek tarmoqda avariya paydo boʻlganda eng yuqori qoʻzg’atishni ta’minlash 
kerak. 
Qoʻzg’atish tokini rostlash yoʻli bilan sinxron generatorning kuchlanishi va 
uning tarmoqqa beradigan reaktiv quvvati oʻzgartiriladi. Generator qoʻzg’atishini 
rostlash generatorlarning parallel ishlashi turg’unligini oshirishga imkoniyat 

---

20 
beradi. 
Masalan, qisqa tutashuv paytida hosil boʻladigan kuchlanishning keskin 
kamayishida 
generatorning 
uyg’otilishini 
jadallashtirish (tez orttirish) qoʻllaniladi, bu oʻz 
navbatida generatorlarning elektr tebranishini 
toʻxtatishga yordam beradi va parallel ishlash 
turg’unligini saqlash imkoniyatini beradi. Bundan 
tashqari, rostlash va qoʻzg’atishni jadallashtirish 
tez amalga oshirilishi releli himoya ishining 
ishonchliligini orttiradi va elektr stansiyalarning oʻz ehtiyoji uchun ishlaydigan 
dvigatellarning oʻz-oʻzidan ishga tushish sharoitini yengillashtiradi. 
Qoʻzg’atish tizimining eng muhim harakteristikalari quyidagilar boʻladi: 
jadallashtirish: 
V=0,632(U
f,pot
-U
f,nom
)/U
t,nom
t
1
(1.6-rasmga) 
boʻlganda 
rotor 
chulg’amidagi kuchlanishning oʻsish tezligini aniqlovchi tez ishlashi hamda 
maksimal qoʻzg’atish kuchlanishi kattaligining nominal qoʻzg’atish kuchlanishiga 
nisbati - U
f,pot
/U
f,nom 
= k
j
jadallilik karraligi. 
Turbogeneratorlar uchun standartga muvofiq k
j 
> 2, qoʻzg’atishning oʻsish 
tezligi esa sekundiga 2 1/s dan kam boʻlmasligi kerak. Jadallik karraligi kollektorli 
qoʻzg’atgich generatorning vali bilan tutashtirilganda gidrogeneratorlar uchun 1,8 
dan va boshqa qoʻzg’atish tizimlari uchun 2 dan kam boʻlmasligi kerak. 
Qoʻzg’atish kuchlanishining oʻsish tezligi 4 MVA quvvatli gidrogeneratorlar 
uchun sekundiga 1,3 1/s dan, katta quvvatdagi gidrogeneratorlar uchun sekundiga 
1,5 1/s dan kichik boʻlmasligi kerak.
Uzoq 
masofaga 
elektr 
uzatish 
liniyasiga 
ulangan 
kuchli 
gidrogeneratorlarniig qoʻzg’atish tizimiga ancha yuqori talab qoʻyiladi (k<3...4, 
qoʻzg’atishning oʻsish tezligi sekundiga 10U
f,nom 
gacha). 
Rotorning chulg’ami va bilvosita sovitiluvchi generatorlarning qoʻzg’atish 
tizimi nominal tokka nisbatan 2 marta katta tokka 50 sekund davomida chidashi 
kerak. Bu vaqt rotorning chulg’ami bevosita sovitiluvchi generatorlar uchun 20 
sekundgacha kamayadi. 
1.6 - rasm. Jadallashdagi qo`zg‘atish 
kuchlanishining o‘zgarishi 

---

21 
Generatorlarning qoʻzg’atish tizimini ikkita guruhga: mustaqil qoʻzg’atishli 
va oʻz–oʻzidan qoʻzg’atishli (nomustaqil qoʻzg’atish) guruhlarga boʻlish mumkin. 
Birinchi guruhga generatorning vali bilan biriktirilgan, oʻzgarmas va 
oʻzgaruvchan tokda ishlaydigan hamma elektr mashinali qoʻzg’atgichlar kiradi. 
Ikkinchi guruhni maxsus pasaytiruvchi transformatorlar orqali generatorning 
chiqishidan bevosita ta’minlanuvchi qoʻzg’atish tizimlari tashkil etadi. Shu 
guruhga yana elektr stansiyalarning oʻz ehtiyoji shinalaridan ta’minlanuvchi, 
oʻzgaruvchan tok dvigatellaridan harakatga keluvchi, alohida joylashgan elektr 
mashinali qoʻzg’atgichli qoʻzg’atish tizimini ham kiritish mumkin. 
Mustaqil qoʻzg’atishli generatorlar eng koʻp tarqalgan. Bu usulning asosiy 
afzalligi shundan iboratki, bunda sinxron generatorning uyg’onishi elektr tarmog’i 
rejimiga bog’liq boʻlmaydi va shuning uchun ham eng ishonchli hisoblanadi. 
Quvvati 100 MVt va undan kam boʻlgan generatorlarda, odatda, 
qoʻzg’atgich sifatida sinxron generatorning vali bilan biriktirilgan oʻzgarmas tok 
generatori qoʻllaniladi (1.7 -rasm). 
Qoʻzg’atgichning oʻz-oʻzidan qoʻzg’atish 
sxemasi asosida bajarilgan (qoʻzg’atgichning 
qoʻzg’atish chulg’ami (QQCh) qoʻzg’atgichning 
oʻz yakoridan ta’minlanadi). Qoʻzg’atgichning 
uyg’onishini 
boshqarish 
QQCh 
zanjiriga 
oʻrnatilgan shuntli reostat ShQ bilan qoʻlda yoki 
qoʻzg’atishni avtomatik boshqarish AQU bilan 
avtomatik amalga oshiriladi. 
Oʻzgarmas tok generatori bilan qoʻzg’atish tizimining kamchiligi asosan 
qoʻzg’atgichning oʻzining kamchiligi bilan aniqlanadi. Bu kamchiliklardan biri 
aylanish 
chastotasi 
kichik 
boʻlgan 
gidrogeneratorlarda 
(

=1,2 
1/c) 
qoʻzg’atgichlarning, ayniqsa uyg’onish tezligi oʻsishining nisbatan yuqori 
boʻlmasligidir. 
Koʻrilayotgan qoʻzg’atish tizimining boshqa kamchiligi katta aylanish 
chastotasiga ega boʻlgan turbogeneratorlarga tegishli. Bunga sabab choʻtka va 
1.7-rasm. Generatorning mustaqil 
elektromashinali prinsipial sxemasi

---

22 
kollektorning titrashi hamda ishlash sharoitining og’irligi (kommutatsiya 
sharoitlari) tufayli oʻzgarmas tok generatorining ishonchli ishlashining 
kamayishidir. 
Quvvati 165 MVt dan katta boʻlgan turbogeneratorlar uchun qoʻzg’atish 
quvvati shunchalik katta boʻladiki, bunda kommutatsiya sharoitlari boʻyicha 3000 
ayl/min aylanish chastotasida oʻzgarmas tok generatorining ishlashini ta’minlash 
ancha qiyinchilik tug’diradi. 
Qoʻzg’atgichning ishonchli ishlashini oshirish maqsadida uning aylanish 
chastotasini kamaytirish uchun ayrim hollarda qoʻzg’atgich generatorning vali 
bilan reduktor orqali biriktiriladi. Bunday tizim qator generatorlarda, shular qatori 
TГВ-300 va TВМ-300 generatorlarida ham qoʻllanilgan. Bunday qoʻzg’atish 
tizimining kamchiligi qoʻshimcha mexanik uzatmaning mavjudligidir. Yirik 
generatorlarni qoʻzg’atish uchun yarim oʻtkazgichli toʻg’rilagichli qoʻzg’atish 
tizimi qoʻllaniladi.