Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

1.6. Sinxron generatorlar maydonini soʻndirish 
 
Maydonni soʻndirish deb generatorning qoʻzg’atish magnit oqimini nolga 
yaqin boʻlgan kattalikkacha tez soʻndirishdan iborat boʻlgan jarayoniga aytiladi. 
Bunda generatorning EYuK mos holda kamayadi. 
Magnit maydonini soʻndirish generatorning oʻz ichidagi buzilishidan yoki 
undan chiqqan simlardan kelib chiqadigan avariya rejimlarini muhim ahamiyatiga 
ega boʻladi. 
1.12 - rasm. Kuchli ta’sir etuvchi AQU ning 
struktura sxemasi 

---

28 
Generatorning ichidagi qisqa tutashuv odatda elektr yoyi orqali sodir boʻladi 
- xuddi shu holat statorning chulg’amlari va aktiv poʻlatning ancha shikastlanishiga 
olib keladi. Ehtimoldan holi emaski, ichki shikastlanishdagi tok I
k
, generatordan 
chiqqan simlarning qisqa tutashuvidagi tokdan katta boʻladi. Bunday holda 
avariyaning yoyilishini cheklash va stator chulg’ami bilan poʻlatning kuyib 
ketishining oldini olish uchun generatorning maydonini tez soʻndirish zarur 
boʻladi. 
Shunday qilib, generatorlarning ichida qisqa tutashuv sodir boʻlsa, ularni 
tashqi tarmoqdan uzibgina olmay, balki qoʻzg’atishining magnit maydonini tez 
soʻndirish kerak boʻladi, bu generatorning EYuK kamayishiga va yoyning 
soʻnishiga olib keladi. 
Maydonni 
soʻndirish 
uchun 
generatorning 
rotor 
chulg’amini 
qoʻzg’atgichdan uzish kerak. Biroq bunda rotor chulg’amining katta induktivligi 
tufayli uniig qisqichlarida, izolyatsiyani teshilishi mumkin boʻlgan katta oʻta 
kuchlanish hosil boʻlishi mumkin. Shuning uchun maydonni shunday soʻndirish 
kerakki, qoʻzg’atgichni manbadan uzish bilan bir vaqtda generator qisqichlaridagi 
oʻtakuchlanish belgilangan kattalikdan oshmasdan turib, uning rotor chulg’amidagi 
magnit maydoni energiyasining tez soʻndirilishiga erishish kerak. 
Hozir generatorning quvvatiga va uning qoʻzg’atish tizimining xususiyatiga 
qarab, magnit maydonini soʻndirishning uch usulidan foydalaniladi: soʻndiruvchi 
(aktiv) qarshilikka rotor chulg’amini tutashtirish; rotor chulg’amining zanjiriga tez 
ishlovchi avtomatning yoy soʻndiruvchi panjarasini ulash; qoʻzg’atgichni teskari 
qilib ulash. 
Birinchi ikki usulda maxsus kommutatsiya apparatlari yordamida 
qoʻzg’atish zajirlariga tegishli qayta ulashlarni amalga oshirish koʻzda tutiladi va 
ularni maydonni avtomatlar soʻndiruvchi (MAS) deb yuritiladi. 
Generator rotorining chulg’amini maxsus qarshilikka ulaganda magnit 
maydonini soʻndirish jarayoni juda choʻzilib ketadi, shuning uchun hozir 
generatorning magnit maydonini yoy soʻndirgichli panjarasi boʻlgan MAS 
yordamida ancha ta’sirli soʻndirish usuli eng koʻp qoʻllanilmoqda. 1.13-rasmda 

---

29 
yoy soʻndiruvchi panjarali avtomat bilan generator maydonini soʻndirishdagi elektr 
zanjirlarining sxemasi tasvirlangan. 
Generatorda qisqa tutashuv boʻlganda 
himoya relesi HR ishga tushadi va oʻzining 
kontaktlari bilan oʻchirgichning uzuvchi 
elektromagnit UE ga ta’sir etib, generatorni 
tashqi tarmoqdan uzadi, hamda MAS ni 
uzishga signal beradi. 
Avtomatning ish kontaktlari 2 va yoy 
soʻndiruvchi kontaktlari 1 bor boʻlib, ular 
generator normal ishlab turganda berk 
turadi. MAS ning kontaktlari 3 avtomat 
oʻchganda qoʻzg’atgichning qoʻzg’atish 
zanjiriga qoʻshimcha qarshilik R
q
ni ulaydi, natijada qoʻzg’atgichning qoʻzg’atish 
toki kamayadi. MAS oralig’i 1,5—3 mm li mis plastinkalari 4 dan yasalgan 
panjara bilan ta’minlangan. 
Avtomat oʻchganda avval ish kontaktlari, soʻngra yoy soʻndiruvchi 
kontaktlar uziladi, bunda ularda hosil boʻladigan yoy magnitli puflash yordamida 
yoy soʻndiruvchi panjaraga tortiladi va qator ketma-ket qisqa yoylarga boʻlinadi. 
Qisqa yoy nochiziqli aktiv qarshilik hisoblanadi, undagi kuchlanishning 
kamayishi, yoydagi tok kattaligining keng chegarada oʻzgarishiga qaramay, 
amalda 25–30 V ga teng boʻlgan doimiy kattalikda saqlanadi. 
Yoydagi kuchlanishning umumiy pasayishi quyidagiga teng: 
.
.t
q
yoy
U
n
U


, 
(1.4) 
bunda U
q.t.
-qisqa yoydagi kuchlanish; n-panjarada ketma-ket keluvchi yoy oralig’i 
soni. 
Shunday qilib, yoyning avtomat panjarasiga kirish paytida undagi 
kuchlanish darhol U
yoy
kattalikkacha oshadi va yoy soʻnguncha oʻzgarmay turadi. 
1.13-rasm. Yoy soʻndiruvchi panjarali 
avtomat bilan generator maydonini 
soʻndirishdagi 
elektr 
zanjirlarining 
sxemasi 

---

30 
1.14- rasm. Magnit maydon 
so‘ndirishda rotor chulg‘ami-
dagi kuchlanish va tokning 
o‘zgarish jarayoni 
Panjaradagi 
plastinkalar 
soni 
shunday 
tanlanadiki, 
bunda 
U
yoy
qoʻzg’atgichning eng katta kuchlanishi U
f,pot
dan katta boʻlishi kerak. Bunda yoy 
generatorning uyg’onish chulg’amidagi magnit maydonining zaxira energiyasi 
tugaguncha oʻchmay turadi. 
Agar rotor chulg’amining aktiv qarshiligidagi kuchlanish kamayishini 
hisobga olinmasa (yirik sinxron generatorlar uchun yoʻl qoʻyish mumkin), oʻtish 
jarayonining tenglamasi quyidagi koʻrinishni oladi: 
,
f
yoy
f
U
U
dt
di
L


(1.5) 
Tok i
f
ning oʻzgarishida qoʻzg’atish chulg’ami oʻzinduksiyasining elektr 
yurituvchi kuchi Li
f
/dt ga teng. U rotor chulg’amidagi potensiallar ayirmasini 
aniqlaydi. Tokning oʻzgarish tezligi di
f
/dt qancha katta boʻlsa, oʻzinduksiyaning 
EYuK shuncha katta boʻladi. Rotor chulg’ami izolyatsiyasining elektr 
mustahkamlik shartiga asosan bu EYuK U
m
dan katta boʻlganligi kerak. Soʻndirish 
jarayonida U
yoy
amalda oʻzgarmas kattalikka ega boʻlganligi uchun tenglama 
maydonning soʻnishi maksimal tezlikda boʻlgan sharoitda oʻtish jarayonining 
boshidan oxirigacha quyidagi koʻrinishda boʻladi: 
f
yoy
m
U
U
U


, 
(1.6) 
Shuni nazarda tutish kerakki, maydonni 
soʻndirish 
davri 
davomida 
U
f
amalda 
oʻzgarmaydi. 
Demak generatorning maydonini yoy 
soʻndiruvchi panjaraga zaryadsizlab soʻndirish 
jarayonida 
rotor 
chulg’amidagi 
kuchlanish 
oʻzgarmas miqdorga ega boʻlib, U
m
ga teng 
oraliqda boʻladi. Rotorning chulg’amidagi tok i
f

---

31 
doimiy tezlik bilan oʻzgaradi, chunki 
Const
L
U
dt
di
m
f


,
(1.7) 
Yuqorida keltirilgan sxemadan foydalanilganda maydonni soʻndirish vaqti 
0,5-1 s ni tashkil qiladi. Rotor chulg’amidagi tokning va uning qisqichlaridagi 
kuchlanishning oʻzgarish jarayoni 1.14-rasmda koʻrsatilgan. Ayni holda maydonni 
soʻndirish sharoiti optimalga yaqin. 
Miqdori kichik tok hosil qilgan maydonni soʻndirishda plastinkalar orasidagi 
oraliqda yoy turg’un yonmaydi, bu ayniqsa tokning miqdori nolga yaqinlashganda 
kuchli seziladi. Oraliqlardan birida yoyning soʻnishi natijasida tokning hamma 
zanjiri uziladi va qoʻzg’atish zanjirida oʻta kuchlanishning hosil boʻlishiga olib 
keladi. Tok miqdorining nol qiymatiga ravon yaqinlashishini ta’minlash uchun 
panjara maxsus qarshiliklar toʻplami 5 bilan shuntlanadi (1.13-rasm). Bunday 
sxemada yoy darrov soʻnmay, balki seksiyalar boʻyicha soʻnadi, bu esa oʻta 
kuchlanishning kamayishiga olib keladi. Qoʻzg’atgichni qarama-qarshi ulash bilan 
maydonni soʻndirish, odatda, tiristorli qoʻzg’atish generatorlari uchun qoʻllaniladi. 
Bunda ventillar inventor rejimiga oʻtkaziladi. 
Ulardagi kuchlanish oʻz yoʻnalishini oʻzgartiradi, bu esa rotor chulg’amidagi 
tokning nolgacha tez kamayishiga olib keladi.