Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

 
Vaqt relelari 
 
Vaqt relelari releli himoya qurilmalari va avtomatik uskunalarini ulash va 
uzish harakatlarini sun’iy sekinlatish uchun xizmat qiladilar. 
5.24-rasmda himoyalarda vaqt relelarini ulash sxemasi berilgan.
5.24-rasm. Vaqt relesini ulash sxemasi 
Vaqt relesining chulg’amiga kuchlanish berilgandan keyin to u oʻz 
kontaktlarini ulaguncha ketgan vaqt relening sabr vaqti deyiladi. 
Releli himoya sxemalarida ishlovchi vaqt relelariga boʻladigan asosiy 
talablardan biri bu ularning aniqligidir. Vaqt relelarining ishlash vaqtlaridagi 

---

142 
xatolik 

0,25 sek, ayrim holatlarda 

0,06 sek.dan oshmasligi kerak. Ayrim xabar 
va avtomatika qurilmalarida vaqt relelaridagi xatolik kattaroq xam boʻlishi 
mumkin. 
Vaqt relelari nominal kuchlanishining 80% qiymati berilganda ishonchli 
ishlashlari kerak.
KT relelari qayta ulashga tezda tayyor boʻlishlari uchun oʻzlarida operativ 
tok manbasi oʻchganda ishlaydigan va bir zumda qaytaradigan qismga ega boʻlishi 
zarur. 
Vaqt relesining ishlash prinsipi 
 
5.25-rasmda РВ tipidagi vaqt relesi tuzilishi koʻrsatilgan. 
1-chulg’am; 
2-yakor; 
3-qaytish prujinasi; 
4-richag; 
5-tishli segment; 
6-boshqaruvchi prujina; 
7-sabr vaqti hosil qiluvchi soat 
mexanizmi; 8-rele kontakti; 
9-laxza kontakti 
5.25-rasm. РВ tipidagi vaqt relesi 
Kuchlanish ostida chulg’amdan tok oʻtganda yakor tishli segment bilan 
richagni boʻshatib oʻzakka bir laxzada tortiladi. Boshqaruvchi prujinaning ta’sirida 
richag soat mexanizmi yordamida sekinlashib harakatga keladi. Richag 

tezlik 
bilan 

burchakka bog’liq vaqt t=f(

)da harakatga keladi va kontaktlarni qoʻshadi.
Relening ishlash vaqti
R
R
t



7 

---

143 
Yakor richaglar sistemasi orqali soat mexanizmlariga burilish beradi va bu 
bilan bir vaqtda vaqt boʻyicha sabrsiz ulaydigan laxza kontaktini ulaydi. 
Kuchlanish oʻchirilganda richaglar sistemasi oʻzining boshlang’ich holatiga 
qaytadi, laxza kontaktlari uziladi, bunda burilgan soat mexanizmi richagga ta’sir 
etadi, harakatlanuvchi kontaktni siljitadi va kontaktlar uziladi. Sabr vaqti kontaktni 
siljitish bilan oʻrnatiladi. 
5.26-rasm. Issiqlikka chidamli vaqt relesi 
Elektr mexanik vaqt relelari sifatida sinxron kichik motorli vaqt relelari xam 
qoʻllaniladi. 
Vaqt relesining gabaritlarini kamaytirish uchun uzoq vaqt kuchlanish ostida 
boʻladigan rele chulg’amlari ketma-ket ulangan qoʻshimcha qarshilik r
d
bilan 
bog’langan boʻladi. Qarshilik r
d
normal holatda lahzada ishlaydigan relening 
uzuluvchi kontakti bilan shuntlangan. Rele ishlagandan keyin bu kontakt uziladi va 
qarshilik r
d
relening zanjiriga ulanadi. 
Soat mexanizmining prujinasi 11 doim tortilgan holatda boʻladi. 
Chulg’amga 1 kuchlanish berilganda yakor 3 qaytaruvchi prujina 4 qarshiligini 
yengib, tortiladi va soat mexanizmining richagini 9 qoʻyib yuboradi. Soat 
mexanizmi 10 prujina 11 ta’sirida harakatlana boshlaydi va qoʻzg’aluvchan 
kontaktni 22 bir tekis harakatlanishini ta’minlaydi, u esa berilgan vaqt oralig’idan 
soʻng qoʻzg’almas kontaktni 23 yopadi. 22 va 23 kontaktlarning yopilish vaqti 23 
kontaktning holatini oʻzgartirish yoʻli bilan oʻzgartiriladi. Soat mexanizmining bir 
tekis harakatlanishi ankerli mexanizm 20 yordamida ta’minlanadi, uning 
harakatlanish tezligi yukchalarning 21 holatini oʻzgartirish yoʻli bilan sozlanadi.
Rele ta’minlash manbasidan uzilganda yakor 3 prujina 4 ta’sirida oldingi 
holatiga qaytadi, bunda rele kontaktlari ochiladi, prujina 11 koʻtariladi va rele 

---

144 
keyingi harakatga tayyor boʻladi. Releni oldingi holatga qaytarish tez amalga 
oshiriladi, chunki rele oldingi holatiga qaytayotganda etaklovchi shesternyani 15 
shesternya g’ildiragi 13 bilan boʻlinishini ta’minlovchi friksion mahkamlash 
moslamasi 14 mavjud.
5.27– rasm. РВ–200 vaqt relesi: a) tashqi koʻrinishi; b) friksion maxkamlash moslamasi 
ishlamagan holatda; v) friksion maxkamlash moslamasi ishlagan holatda; 1-chulg’am; 2-magnit 
oʻtkazgich; 3-yakor; 4-qaytaruvchi prujina; 5-oʻtkazgich simcha; 6-qoʻzg’aluvchan kontakt; 
7 va 8 –qoʻzg’almas kontaktlar; 9-palets (barmoq); 10-tishli sektor; 11-haraktlantiruvchi prujina; 
12-prujinani tortish uchun skoba; tishli g’ildirak; 14- friksion ulovchi mexanizm; 
15-harakalantiruvchi tishli g’ildirak; 16- soat mexanizmining trubkasi; 17 va 18- tishli uzatma; 
19-ankerli tishli g’ildirak; 20-ankerli skoba; 21-yukchalar; 22- qoʻzg’aluvchan kontakt; 
23-qoʻzg’almas kontakt; 24-shkala. 

---

145