Gilam to’qish san’ati, tarixi va uslublari

3. Pat gilamli buyumlar

Gazlamalar va texnika 19 asrning о‘rtalarigacha gilam tо‘quvchilarning foydalanuvchi iplari asosan tuya va qо‘y junlaridan tayyorlanadi, XX – asrga kelib echki junidan xam iplar olingan. 19- asrning ikkinchi yarmidan boshlab gilam maxsulotlari uchun paxtadan tayyorlangan iplar ishlatila boshlandi. Lekin qog‘oz iplardan foydalanish о‘zbek pat gilam ishlarida 19-asr boshi va XX – asrlarda kam uchragan. Qog‘oz iplarda tayyorlangan maxsulotlar 30 -35 % tashkil qilardi.

Qadimiy gilam ishlari о‘simlik bо‘yoqlari bilan bо‘yalgan ishlardan ishlangan. (kо‘k rangdan tashqari xama ranglar). Tо‘quvchilar iplarni kо‘krangdan tashqari xama iplarni о‘zlari bо‘yaganlar. Faqatgina kо‘k rangni maxsus bо‘yoqchilarga berishgan. Animen bilan bо‘yash juda qadimiy xisoblangan, ipni birinchi bо‘yagandayoq, bо‘yoqni о‘chmasligi va mustaxkamligi saqlangan. 19- asrning 2 yarmi va XX – asrning boshlarida ishlangan gilam ishlarida bо‘yoqlarning pala-partish ishlanganligi 19-asrda ishlangan gilam bо‘yoqlaridan katta farq qilgan.
Tо‘qimachilik texnikasi va pat gilam xarakteriga kо‘ra aloxida palosni qо‘shib tikish kalta о‘lchamli (g‘altakli) tо‘qish, stanogida va selnotkalniy qalin о‘ramli tо‘qish stanoklariga bо‘lingan. Birinchisi uchun patligi Bilan ajralib tursa (15 mm gacha), ikkinchisi kalta patlini tashkil qilgan (7 mm gacha), turk pat gilamlariga yaqin о‘rta sifatli bо‘lgan, mayda ishlarni turklardan farqli ravishda kalta patli kalta о‘ramli tо‘qish stanoklariga bajarishgan. Uzun о‘ramli stanoklar xam uchratilgan va umumiy qoidalardan chiqarib tashlangan.
Bu yerda juljers mashxur bо‘lgan va kalta о‘ramli stanoklar ishlab chiqarilgan. Kalta о‘ramli stanoklarga talab katta bо‘lgan. Adabiyotlar bu gilamlar tо‘g‘risida juda qisqa ma’lumot berilgan. A.A.Semyonov va S.M.Dudin bu gilamlar tо‘g‘risida eslab о‘tgan, lekin ularning na nomini na ishlanishini va texnik sifati xaqida aytilmagan. Dudin qimmatli bir eslatma yozgan, bunda juljerslarning 1910 – 1914 yillarda Buxoro va Samarqand bozorlarida sotilgani aytilgan. M.F.Gavrilov esa о‘zining “Milyabod о‘zbek ayollarining tо‘quvchilik san’ati” ishida juljerslar xaqida tо‘liqroq ma’lumot berilgan. Lekin “Pati zulvarak” deb nomlangan о‘lchami katta bо‘lmagan, pas sifatli pat gilamchalarni faqatgina о‘zlari uchun ishlab chiqarishgan” deb takidlangan. V.G.Moshkovning juljerslariga maxsus maqomi xam yoritilgan. Samarqand viloyatining turli tumanlarida juljersning bir xil yoki xar xil terminlari tarqalib ketgan. Ularni ishlashga ruxsat etilgan, bu tipdagi gilamlar ishlab chiqarish qachonlardir yetarlicha kо‘p bо‘lgan, ammo ular maxalliy bozordan tashqariga chiqmagan. Juljers о‘zida nimani ifoda qilgan?
Bu selnot –iy emas, bir necha yо‘lakchalardan tashkil topgan, uzinasiga va kengligiga ikki tomonlama 0,5 metrli xar bir ikki doirasi 0,2 mertdan tashkil topgan patli gilam. Yо‘lakchaning kengligi gilamning naqshi bilan juda aniq birlashgan. Zich va uzun tо‘qilgan patlar tufayli choklar kо‘rinmay turgan. M.F.gavrilovning ma’lumotlariga kо‘ra Milobod juljernlari uzinasiga 4 yо‘l-yо‘lchadan , kengligi esa xar birida 0,3 metr tо‘qilgan. Muzeydagi gilamlarda 2 yoki 3 chiziqlilar uchraydi. Juljerslar о‘choq yoki sandallarda katta bо‘lmagan xajmlarda, uzunligi 2-2,5 m, kengligi 1-1,4 metrlar atrofida bо‘lgan. О‘z SSSR san’at muzeyida juljers keng, uzun yо‘lakcha kо‘rinishida bо‘lgan. Ular qimmatbaxo mexmonlar uchun yaratilgan. Shuning uchun bu kabi gilamlar tuzilishi tarzida uy sharoitida tayyorlangan va bozorda sotish uchun xam ishlab chiqarilgan.
Juljers kabi kо‘rinishda bо‘lgan о‘zbek gilamlari texnikasi qо‘shni mamlakatlardagi gilamlar texnikasidan farq qiladi. Juljersning patlari ikki tugundan olinadi, ipning tepa qismi uning asosi xisoblanadi, uning pasti esa mato ichiga kirgiziladi, utka esa yagona tayanchi xisoblanadi. Lekin bunday yо‘nalishda gilam tо‘qish о‘rta osiyo mamlakatlarida kam uchraydi. Juljersning matosi yumshoq bо‘lib, 1 dm2 ga 240-250 tugun tо‘g‘ri keladi. Patning balandligi “ayiq terisi” nomiga kо‘ra 15-20mm gacha yetadi. Bu kо‘rsatkich oxiri kо‘rsatgich bо‘lib, qolgan gilamlarda patning uzunligi maksimal olganda 10-11 mmdan oshmaydi, minimal olganda 3-4 mmdan oshmaydi. Pat gilam iplari undan keyin pichoq bilan qirqilib qaychi bilan qirqilmaydi. Nima uchun juljersni tepa qismi qiyshiq va uzun – yuluq bо‘ladi? Bu texnik kо‘rsatkichlar kalta patli maxsulotlar uchun qо‘llaniladi. Ularning 2 tugundan emas, yarim tekislangan tugundan bog‘lanadi. Har bir tugun tepa va past qatorda juft iplarga bо‘linadi.
Kashtapatli tо‘shaladigan gilamlarnipng naqshlari.
Gilam yо‘lakchalardan tayyorlanadigan kashtapatli gilamlar juljersning kompozitsiyasi va naqshlaridan xam farq qilgan. Lekin masterlar bir muncha takomillashgan texnikadan foydalanishadi. (ingichka jun ipning kata qalinligi patni tekis ma okuratna chiqishi uchun qaychilardjan foydalanishgan) va unga bog‘liq ravishda eng yaxshi badiiy natijalarni olish. Kashtapatli gilamlarda naqshlar bir muncha ingichka va detallarga boy. Naqshlar atrofidagi chiziqlar tо‘q rangda bо‘lgan, kishiga ularni aniq va jonli qilib turgan. Materiallar yuqori malakasi bilan aloxida jilosi gilam palos naqshlarni kashta о‘ralish stakanlarida mо‘ljallashni moxirona ola bilganlar. Gilam aloxida yо‘lakchalarda tikilgan va silniy bо‘lgani uchun chok о‘rnatib bо‘lmaydi. Bazida bunday gilam yetarlicha kenglikdagi ikkita palosni tashkil etardi.
Kashtapatli telnotkanni gilamlarni tayyorlash bu yerda yaqindagina tayyor bо‘lgan bu esa axolining xususiy ishchilarini bunday selnotakni gilamlar aniq yо‘qligini tasdiqlaydi. Bularni kо‘p qismlar bu kaltaratli gilamlarni kо‘p qichmi jigar rangda. Buning sababi maxalliy ishlarni yetarli darajada yorqin bо‘lmaganligi va rang gilamlarning ishlatilishini chegaralaganligi (qora, oq, kо‘k, qizil va sariq ranglar).
Masterlar qadimiy urf odatlarga (traditsiyalarga) tegishli patgilamlar ishlarida telnotakni kalta patli gilamida naqsh paydo qilib markaziy maydonini birmuncha ifodalash bezashga xarakat qilishgan: patgilamlar xar doim juda kalta va kashtarin bо‘lgan (0,20-0,25 mdan ning emas) kaltapatli gilamlarning markaziy metodikasi bezash xech qanday naqsh va rangni aniq sistemaga qiyish bog‘lagan emas. Bir xil gilamlarda naqsh о‘lchamlarining maydoni rang bilan bog‘lash bо‘lsa ikkinchi turida ranglar turlari teng va naqshlar aloxida ajratib turadi.
Gilamlarning markaziy maydonini kompozitsiyasi bir necha tipda bо‘ladi. Turli, yо‘l-yо‘l va rapport (tabel 3). Markaziy maydonning о‘ziga xos kompozitsiyasi tо‘rtta keng naqshli tasmalar, bir biridan farq qilib turadigan kalta tо‘q rangli ikkita chiziqlar.
Selnotnakniy gilamlar о‘zida turli xil urf odatlarga bog‘liq naqshlarni kо‘rsatadi. Masterlar kalta paloslarni tikishda maxalliy gilam naqshlardan tez-tez nusxa olib turishgan shuningdek markaziy maydon uchun mayda paxmoq ishlarning naqshlarini kо‘chirib turishgan. Ozgina qayta ishlab ba’zan о‘zgartirmay ishlatib turishgan.
О‘zbek selno-nix gilamlari ichida kalta kashtalarni naymalar etish markaziy maydonli о‘lchamlik katta bо‘lmagan gilamchalarning qiziqarli andozalari va yorqin naqshli medalyonlar uchrab turgan (tablitsa 3,2) patli ishlarni xamma asosiy ranglari toza va teran taqdim etilgan lekin yetarlicha tо‘q rangda – tо‘q qizil 2 ta rangda, tо‘q kо‘k, yashil va jigarrang. Bu tо‘q gamma sariq va oq raglarni janlantiradi.
Medalyonning ranglari 2 xil: birinchisida naqsh tо‘q rangda joylashsa- boshqasida esa yorqin. Yorqin oddiy naqsh, garmonli ranglar va shersning ajoyib sifati, maxsulotga noyob barglash yorqinligini beradi, bu esa kamtarin gilamchani chinakam sanat darajasiga olib keladi.
Kashtaning naqshlari oddiy: zig-zak chiziq “Shoxga” oid, kichkina rombli qator, uchburchak yoki tо‘rtburchak (kvadrat), bir-biriga bog‘liq va bir-biridan uncha katta bо‘lmagan masofada joylashadi.
Mayda kalta patli buyumlardagi naqshlar
Qadimiy mayda buyumlarning naqsh bezaklari spetsipik chizmalardan farq qilgan. Kо‘pgina badiiy prinsiplari о‘ziga xos kо‘rinishdagi aniqligini yо‘qotgan. Xuddi shunday qadimiy yurt yо‘lakchalari nusxalarining markaziy maydonlari bir xil tipdagi kashtalarning 2 taraflama kashta qatorlari Bilan chegaralangan (ris.20); keyingi buyumlarda bu prinsip bir muncha о‘zgartirilgan: yо‘lakchalarning aloxida qismi kaymasiz yoki turli naqshlar bilan tikilgan.

Foydanilgan adabiyotlar:

1. I. Jabborov «o`zbek xalq etnografiyasi» T-1994-52-82-b.
2. T. Xo`jayev. K.Abdullayev «Ajdodlar qiyofasi» Turkiston gaz. 92.26.IX.
3. M.Rustomov«O`zbekiston etnografiyasi»Tosh;1991I-IV jild.
4. Ostraumov. N.P. Sartu T. 1908.
5. Tolstov. S.P. «qadimiy Xorazm mad. izlab»T. Fan 1957.
6. I. Jabborov «o`zbek xalq etnografiyasi». Tosh.199487-99 б.
U. qaroboyev «o`zbek bayramlari» Т. 1991.
7. www.e-tarix.uz