Gilam to'qish san'ati tarixi va usullari

Gilam to'qish san'ati tarixi va usullari
Reja:
1. Gilam to'qish san'ati tarixi va uning rivojlanish bosqichlari.
2. Yurtimizda gilam to'qish san'ati va tarixi.
3. Gilam ishlarining turlari.

1. Gilam to'qish san'ati tarixi va uning rivojlanish bosqichlari.
Ozbekiston mustaqillikka erishgach hayotning barcha jabhalarida islohatlar jadal suratlarda olib borildi. Ananaviy manaviy qadriyatlar qayta tiklanishi tufayli Islom tafkkurining turli jihatlariga qiziqish osib bormoqda. Har kungi besh vaqt ibodat chogida foydalanish uchun maxsus joynamoz tayyorlangan. Haftaning juma kunlari masjidda ibodat qilishadi. Qolgan kunlari namoz oqish uchun masjidga oxshash ramziy kichik gilamchali joynamozlar otaganlar.Uning xajmi kishi tik turgan va tizzasi bukilgan xollari xisobga olinib tayyorlangan. Oilaning har bir kishisi oz ibodat gilamchasiga ega bolgan.
Orta asrlarda islom mamlakatlarida namoz uchun gilamchalar tayyorlangan. Namoz oqish uchun moljallangan kichik gilamchalarning ilk namunalari XIV asr birinchi yarmi va XV asr ikkinchi yarmi Italiya uyg‘onish davri rassomlari J.Belliki,V.Karpaggo,L.Lotto o‘z kartinalarida turk gilamchalarini ko‘p marta tasvirlashgan. XVI-XVII asrlarda e‘ron ibodat gilamchalarining ajoyib nusxalari tayyorlangan.
Ibodat gilamchalari turli mamlakatlarda turlicha atalgan. E‘ronda ular ―Joynamoz, “Tagi” nomi bilan ma‘lum. Arabiston va Turkiyada kichik ibodat gilamchalari “Sajjod” , “Katta joynamoz”, ―”Namozlik”, O‘rta osiyoda esa ―Joynamoz va ―Namozlik deb yuritiladi. Ibodat gilamchalari saroy ustaxonalarida, qishloqlarda ham rassom naqqoshlarning xomaki chizmalari asosida tayyorlangan. Lekin ibodat gilamchalari kim va qayerda tayyorlangan bolishidan qatiy nazar ,unga albatta peshtoqli mexrob tasvirlanishi shart bolgan.
Masjidlarning mexrobi qiblani Makka tarafiga qurilgan. Musulmonlarning asosiy ilohiy maskani Kaba joylashgani bois Makka barcha musulmonlar uchun muqaddas shaxar xisoblangan. Musulmon madaniyatiga birmuncha ramziy manodagi eshikni iloxiy darvoza deb qarashgan. Undan,yerdagi mavjud hayotdan ,muqaddas va ilohiy hayotga o‘tiladi deb tushunilgan. Joynamozdagi peshtoqlaraynan shunday vazifani o‘tagan. Gilamchalarning pastgi qismi budunyoni bildirsa, yuqori peshtoq osti qismi u dunyoni bildirgan.
Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarning oziga xos yana bir xususiyati ularda sajda qilish xolati aniqlashtirilganidadir. Ularda ibodat qiluvchilarning qoli va boshi tushiriladigan joy korsatilgan. Gilamlar bezaklarida ibodat xarakatini ifodalovchi turlicha ramzlar paydo bola boshladi. Saroy ibodat gilamchalarida zikrning mavxumiy xolatlarini aks ettiruvchi naqsh unsurlari yetakchi orinni egallagan bolsa, oddiy kishilar ibodat gilamchalari anchagina soddaligi b-n ajralib turgan.
Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarda erkaklar va ayollar qiyofalarini xam uchratishimiz mumkin. Bu jonli mavjudot tasvirini taqiqlovchi diniy qoidaga ba‘zan amal qilinmaganligini bildiradi. ―Saroy joynamozlarida xam jonivorlarning nafis tasvirlariga duch kelamiz.
O‘rta osiyoda joynamoz ishlab chiqarish shaxar axolisi va o‘troq hayot kechiruvchi yoki endigina o‘troqlasha boshlagan katta qabilalar orasida keng tarqalgan. Bu o‘troq qabilalar tashqi ta‘sirni ko‘proq qabul qilishini, ko‘chmanchi qabilalar esa diniy ta‘sirni o‘z an‘analari doirasida qabul qilishini bildiradi.
Turkman joynamozi asosan Amudaryoning o‘rta oqishi xududida yashovchi, chorvachilik va dexqonchilikni xamisha birga olib boruvchi ―Ersari qabilasi kishilari tomonidan tayyorlangan. Turkman ibodat gilamchalarida mexrob taxmoni doimo xayvon shoxi tasviri bilan bezatilgan. Ularda o‘simliksimon va gulli bezaklar ko‘p bo‘lishiga qaramay, uslubi jixatidan ―Saroy gilamchalariga xos xandasaviy uslubidan keskin farq qiladi.
Joynamoz tayyorlash XIX asrda qirg‘izlar orasida ,Farg‘ona vodiysi axolisi o‘rtasida xamda qashg‘ar va sinszyanda keng tarqaldi.Bu davrda tayyorlangan joynamozlar asosan ―jamoatchilik nusxalari bo‘lib, ularda bir vaqtning o‘zida yeti kishi namoz o‘qishi mumkin. Shu turdagi gilamchalarda xam albatta mexrobli peshtoq mavjud bo‘lib, ularda o‘simliksimon naqshlar ko‘p. Biroq joynamozlarning tasvir uslubi va naqshlari mavzusi maxalliy xususiyatga egadir. Bulardan biri peshtoqning butun fonini xayot daraxti korinishidagi yirik manzaraning egallashidir.
Ozbeklar va tojiklar tukli gilamchalardan emas, koproq kashtalangan joynamozlardan foydalanishgan. Buxoroda tayyorlangan XIX asrga mansub joynamoz nusxalari ipakli matoda kashta bajarilgan. Biroz betartibday bolishiga qaramasdan unchalik keng bolmagan yol b-n bolingan va osimliksimon shoxchalar b-n bezatilgan mexrobdagi tasvir aniq kozga tashlanadi. Mexrobli taxmon uch atirgul tupi b-n bezatilgan. Moxir musavvirning xomaki chizmasi asosida bajarilgan ushbu joynamoz nusxalari mexrobli taxmon xam, osimliksimon naqshlar xam joynamoz uchun zaruriy unsur ekanligini korsatadi.
Joynamozdagi naqshlar davrlar va jamiyatning barcha qatlamlari uchun xos manaviy olam ortasida bogliqlik mavjudligini bildirib turadi. Ular islom ananalari, shuningdek, milliy madaniy-tarixiy jarayonni nurlantirib turuvchi adabiy manba bolib qoladi.
To'qimachilik odatda ko'plab madaniyatlarda va zamonlarda ayollar qo'l san'ati sifatida ayollar bilan bog'liq. Bugungi kunda to'quv ko'plab ayollar uchun mashhur hunarmandchilik va san'atdir.
Bu erda to'qimachilik tarixidagi eng muhim voqealardan bir nechasi, batafsil ma'lumot olish uchun ba'zi bir aloqalar mavjud. Suratlar 2002 yilda Smithsonian xalq festivali, to'quv va tegishli hunarmandchilikni namoyish etuvchi hunarmandlardir.
Sanoat inqilobigacha ip-kalava va to'quv vaqtni talab qiluvchi va asosiy uy vazifasi bo'lgan. Gilam va savat ishlab chiqarish - ham to'quvchilik vazifalari - uy xo'jaligining Amerika Qo'shma Shtatlaridan Osiyoga juda muhim qismlaridan biri edi.
Sanoat inqilobi, asosan, to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirishdan boshlandi, shuning uchun to'qimachilik va mato ishlab chiqarishdagi bu o'zgarish ayollarning hayotidagi ulkan o'zgarishlarni anglatdi va bu ayollarning huquqlarini o'zgartirishga yordam berishi mumkin edi.
Qadimgi Misrda tikuvchilik va ip yigirish iplari uy xo'jaligining muhim faoliyati edi.
Xitoy, shimoldagi Hoang-ti rafiqasi Si-ling-chi, ipak kurtak ishlatishning foydasi va ipak ipni to'quv usullari va miloddan avvalgi 2700-yillarda ipak qurtlarini ko'tarish usullari bilan kashf qilindi.
Vetnam tarixi bir nechta ayollarni ipak qurti etishtirish va tikish bilan shug'ullanadi va hatto ipak qurti foydalanishni kashf etish bilan Vetnam malikasini kreditlash bo'yicha afsonaga ega.
Fors gilamlari hali ham yaxshi tanilgan: Fors (Eron) uzoq vaqt davomida gilam ishlab chiqarish markazi bo'lgan. Xotin-qizlar va xotin-qizlar rahbarligi ostidagi bolalar, bu amaliy va badiiy ijod ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, erta va zamonaviy Eron iqtisodiyoti va san'ati uchun juda muhimdir.
Gilam to'qish va ilgari gilam to'qish tez-tez Turk va Kichik Osiyo madaniyatida ayollarning viloyatiga aylangan. Navaxo yoki Navajo shtatining janubi-g'arbiy qismida Indoneziya ayollari o'rgimchak to'quvchilikka o'rgatilgan. Navajo gilamlari hali ham go'zalligi va amaliyligi uchun mashhurdir.
Amerika inqilobi. Inqilob davrida Amerikada ingliz mollarini boykot qilish, shu jumladan, arzon ishlab chiqarilgan mato, ko'proq ayollar mato ishlab chiqarishga qaytganini anglatardi. Spinning g'ildiraklari mustaqillik va erkinlik ramzi edi.
18 va 19 asrda Yevropa va Amerika. Evropada va Amerikada, 18 va 19-asrlarda, kuchlanish dastgohi ixtirosi sanoat inqilobini tezlashishiga yordam berdi. Ayollar, ayniqsa, turmushga chiqmagan yosh ayollar, bu texnologiyadan foydalangan holda yangi to'qimachilik fabrikalarida ishlash uchun o'z uyidan chiqib ketishdi. 20-asrda ayollar to'qimachilikni san'at sifatida qayta tikladilar.