Гимнастика ва уни ўқитиш методикаси

Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги

Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика Университети


Гимнастика ва уни ўқитиш методикаси
(маърузалар матни)

Тузувчилар: доц. Малинина Н.Н.

кат. ўқит. Сушко Г.К.

Тошкент - 2007

Гимнастика ривожланишининг тарихи.

1. 
   Гимнастиканинг келиб чиқиши.
   
2. 
   Гимнастика бўйича миллий тизимларни ташкил этиш.
   
3. 
   Гимнастиканинг немис тизими.
   
4. 
   Гимнастиканинг француз тизими.
   
5. 
   Гимнастиканинг швед тизими.
   
6. 
   Россия гимнастикасининг ўзига хос хусусиятлари.
   
7. 
   Гимнастиканинг ривожланиши.
   

Жисмоний тарбия сифатида гимнастика жуда кўп вақтдан буён ривожланиб келган. Гимнастиканинг ривожланиши - жангларни олиб бориш усулларининг, жамият тузилишининг ўзгаришларига ва инсон тўғрисидаги илмларни ривожланишига узвий боглиқ бўлиб келган.

Қадимлардан, Қадимий Шарқда гимнастик машғулотлари қўлланиб келинган. Қадим Грецияда ҳам гимнастика жисмоний тарбия сифатида қўлланилган. Греклар гимнастика деб бутун бир жисмоний тарбия тизимини аташган, лекин ёшларнинг жисмоний тарбиясига ва уларни мусобақаларга тайёрлашга алоҳида эътибор беришган. Шунинг учун биринчи тизимни гимнастика, иккинчисини эса агонистика деб аташган. Қадимий грекларнинг машгулотларига югуриш, сакраш, ҳархил предметларни отиш, сузиш, бугдой тўлдирилган қопларни уриш кирар эди. Кейинчалик гимнастика Қадимий Римда армиянинг жисмоний тарбиясини кучайтиришда жуда ривожланади. Бу ерда махсус гимнастик мосламалар қўлланилади, масалан, отда чавандозларнинг юришини ўргатиш учун ёгоч от, найза, пичоқ санчишни ўргатиш учун ёгоч мосламалар, душман истеҳкомини забд этиш учун зина ва нарвонлар.
XXI асрда гимнастика, яъни жисмоний тарбия санъати ҳақида биринчи бор қўлланма чоп этилди. У ҳарбий, тиббий ва атлетик қисмларга бўлинган эди. Қўлланмада жисмоний тарбиянинг асоси деб душманни мағлуб этишга интилишга боғламасдан, фақат организмни ривожлантиришга йўналтирилиши ҳисобланарди. Гимнастик машғулотларининг кейинги даврларда ривожланиши, махсус гимнастик снарядларининг қўлланилиши билан боглиқ.
XVIII-XIX асрларда педагогик ва гигиеник гимнастиканинг ривожланишига машҳур педагоглар Ж.Руссо ва Песталоцииинг таъсири бўлди. Инсон танасини чиниқтириш ва мустаҳкамлаш, унинг кучини ва имкониятларини ривожлантиришнинг биринчи омили ва шарти.
У мазкур машғулотлар билан танани чиниқтириш орқали инсонни ҳаётга тайёрлайди, ақлан ривожлантиради ва соғлигини мустаҳкамлайди. Песталоцци энг яхши машғулот деб бўғинлар ҳаракатлантиришини эътироф этган. Бўғинлар гимнастикасини ҳархил ҳаракатчан ўйинлар ва меҳнат билан тўлдирган. Песталоцци гимнастика назарияси ва усулларининг асосчиси деб ҳисобланади.
XVIII асрнинг иккинчи ярмида Германияда, Фит ва Гуис Мутс бошчилигида гимнастиканинг янги тизими ташкил этилди. Улар снарядларда гимнастик машғулотларни ўтказиш техникаси, ушбу техника асосида ўргатиш, тарбия этишни ишлаб чиқишди.
Чутс Мутс ўзининг назариясида снарядларда ҳаракатланиш ва машғулотларни гуруҳ бўлиб битта командага асосан ўтказишни олга сурди, гимнастик машғулотлар техникасини ва методик қўлланмаларни ишлаб чиқди.
XIX асрда гимнастиканинг назарий асослари шаклланди ва у миллий буржуазия шаклида ривожланди. Бу давр жангларни олиб бориш усулларини аниқ ва тезкор, бараварига буйруқларнинг бажарилишини талаб этарди. Ушбу ҳаракатларни бажаришга гимнастик машғулотлар, бошқа спорт ўйинларига нисбатан қўл келарди. Гимнастика машғулотларининг организмга таъсирини анигроқ белгилаш ва ҳисоблаб чиқиш мумкин эди. Шунинг учун ўша давр педагог ва врачларига, ёшларни жисмоний тарбиялашда гимнастика ягона тўғри йўл деб ҳисобланган. XIX асрнинг биринчи ярмида учта миллий гимнастика тизими - немис, француз ва швед тизимлари шаклланди. Ушбу тизимларда уч йўналиш аниқланди.
1. Асосан, махсус гимнастика снарядларида (немис тизими), мураккаб ҳаракатланишларни эгаллашга йўналтирилган гимнастика. Кейинчалик ундан спорт гимнастикаси келиб чиққан.
2. Ҳарбий машқлар гимнастикаси (француз тизими), кейинчалик ундан ҳарбий-дала ва махсус гимнастика шаклланган
3. Немис гимнастика тизими - гимнастик снарядларда куч, чаққонлик, танани ҳархил ҳолатда бошқаришни талаб этувчи машғулотлардан иборат эди. Фридрих Ян - немис миллий гимнастикаси асосчиси ва ташкилотчиси бўлган. У ўз ўқувчиларини жуда кўп маротаба машғулотларни такрорлатиб, уларда иродани, қатъийликни, кучни ривожлантирмоқдаман деб ўйларди. Шу билан у кучни, иродани ривожлантириш ва кўпайтиришга - мураккаб ҳаракатларни жуда кўп маротаба такрорлаш ёрдамида етишиш мумкин деб ишонарди. Ян ўқувчилари гимнастика машғулотларининг техникасига асосий эътиборни қаратишган.
Ян ва унинг ўқувчиларининг гимнастика тизими тугалланмаган эди, чунки улар тизимнинг ўқўв жараёнини ишлаб чиқишмаган эди.
А.Шписс мазкур тизимни, мактабларда дарс беришга мослади ва шу билан ушбу тизимни ишлаб чиқишни якунлади.
Ушбу тизимнинг ўзига хос томони шундан иборатки, Шписс машғулотларнинг қийинлиги ва мураккаблиги бўйича ва ҳар хил ёшга қараб тўрт даражага бўлган, лекин болаларнинг жисмоний ривожланиши даражасини ҳисобга олмаган. Ўзининг методик қўлланмаларида, у машғулотлар ўқитувчиларнинг жиддий назорати остида ўтказилишни талаб этарди. Бу келгуси ҳарбий хизматга жуда керак бўлган интизомни тарбия қиларди. Лекин гимнастика бунақа қараш, болаларда ташаббускорликни сўндирарди, уларнинг шахсий равишда ривожланишига ҳалақит берарди ва асосийси, ушбу даврнинг педагогик таълимотига тўғри келмас эди. П.С.Лестгафт ўзининг “Жисмоний тарбия йўриқномасида” немис гимнастикасини, аниқроги Шписсени танқид қилган.
Францияда полковник Аморосоле ва унинг издошлари томонидан француз гимнастикасининг тизими тузилган эди. У асосан ҳарбий машқлардан иборат эди - юриш, югуриш, сакраш, сузиш, отиш, қиличбозлик, ярадорларни кўтариш. Бундан ташқари Аморосоле ўзининг гимнастикасига ашула, мусиқа иштирокида тайёрлов машгулотларини ва қўл меҳнатини киритган эди. Машғулотларда Аморосоле снарядлар (нарвон, таёқ)ни кам куч сарф этиб, тез ва чаққон олиб юришни талаб этарди. Ушбу машғулотлар тарбияланувчиларда Ватанга нисбатан ватанпарварлик ҳис-туйғуни уғготиш мақсадида мусиқа иштирокида бажарилишини талаб этарди. Аморосоле гимнастикаси бошқа мамлакатларда ҳам оммалашди.
Швед гимнастикаси гигиеник йўналишда эди ва кўп мамлакатларда асосий гимнастика мактаби сифатида кенг тарқалди. Бу тизимнинг асосчилари П.Линг ва Я.Линг эди. Дания ушбу даврда Европанинг ривожланган мамлакатларидан бири эди ва у ерда 1779 йили биринчи гимнастика жамияти ва институти ташкил этилган эди. Кейинчалик Стокгольмда махсус институт очилди. Ушбу институтда П.Линг ўзининг жисмоний тарбия усулларини қўллар эди. Жисмоний тарбия учун одам танасининг ривожланишига ва мустаҳкамланишига олиб борувчи машғулотлар билан шугулланиш керак деб ҳисобларди. Лўндасини айтганда гимнастиканинг мақсади - инсонни соғломлаштириш ва танасини мустаҳкамлаш. П.Линг, гимнастика дарслари тизимини ишлаб чиқди, бир қатор йўриқномалар ёзди, машғулотларни системалаштирди ва махсус снарядларни киритди.
Швед гимнастика машғулотлари анатомик белгилар бўйича, (баданнинг қисмлари бўйича) бир нечта классификацияга бўлинарди. Қўл, оёқлар ва баданни аниқ жойлашишига жуда катта эътибор бериларди.
Танқидчилар швед гимнастикасини - ҳаракат гимнастикаси эмас, кўргазма гимнастикаси деб аташар эди.
Швед гимнастикаси туфайли, гимнастикага швед девори, швед скамейкаси, от, арқон каби снарядлар (мосламалар) кириб келди.
Швед гимнастикаси тизимининг гигиеник йўналиши, баданни анатомик тузилишининг ҳаракат шаклларига боғлиқлиги, дарсларнинг махсус ишлаб чиқилган тизимлари, машқларнинг хилма-хиллиги, машғулотларни ўтказиш учун методик қўлланмаларнинг борлиги, швед гимнастикасининг немис гимнастикасидан ажралиб туришини ва устунлигини кўрсатар эди. Шунинг учун швед гимнастикаси кўпчилик орасида тан олинди ва кенг тарқалди.
XXI - аср охирларида Легсфат И.Ф.(Россия) ва Демени Ж (Франция) швед тизимини илмий танқид қилишди.
Австро-Венгрия ва Чехияда “Сокольское движение” ва гимнастиканинг Сокол тизими пайдо бўлди. Унинг асоси ҳозирги кунда спорт гимнастикасида қўлланилмоқда ва унинг
- биринчи қисмига озод машқлар киритилган эди;
- иккинчи (асосий) қисмига снарядларда бўладиган машқлар киритилган эди;
- учинчи (якунловчи) қисмига юриш ва югуриш киритилган эди.
М. Тырш замонавий спорт гимнастикасининг муаллифи эди. Швед ва Сокол гимнастикаси Россияда кенг тарқалди ва бу гимнастика асосан армия ва армиягача бўлган ёшларнинг жисмоний тарбиясида кенг қўлланилди. П.Ф.Лесгафт мактаб ёшидаги болалар учун жисмоний тарбиянинг тизимини ишлаб чиқди. У уч погонага бўлинарди:

1. 
   Тўғри ҳаракатга ўргатиш;
   
2. 
   Ҳаракатлардан имконият қадар самарали фойдаланишни ўргатиш;
   
3. 
   Ўз имкониятини вақт ва атроф муҳитда тўғри ўлчаб билишни ўргатиш.
   

Ж. Демени бор гимнастика тизимларини ўрганиб чиқиб, машқлар статик эмас, аксинча динамик бўлиши ва тўлиқ амплитуда билан бажарилиши керак деган хулосага келди. Ж.Демени таклиф этган машқлар инсон физиологияси талабларига мос эди ва гимнастикани анча бойитди.
У жисмоний тарбия масалалари - соғлиқни мустаҳкамлаш, баданни ҳаркат ва шакллантириш орқалигўзалликга етказиш, инсоннинг чаққонлиги ва иродасини кучайтириш деб биларди.
Деменининг ўқувчиси Ж.Эбер жисмоний тарбиянинг табиий методларини қўллашни таклиф этарди. Бу эса ҳарбий гимнастикани очиқлик жойдаги ривожланиши эди. Ўша даврда Э. Бъерстен аёллар учун гигиеник гимнастика тизимини ташкил этди.
Унда машқларнинг физиологик ва эстетик жиҳатлари ҳисобга олинган эди. Машқлар тез темпда ўтказиларди ва жуда кўп маротаба такрорланарди. Ушбу гимнастика машқлари ҳозирги ритмик гимнастика машқларига киритилган. Машқларда машқ қилувчи гуруҳларни ёши ҳисобга олинарди.
XIX - асрнинг бошларида Россияда ҳарбий - дала гимнастикаси тарқалди. Бу гимнастикани Суворов А.В. кейинчалик эса Драгомиров М.И. мажбурий тартибда қўллашарди ва бу гимнастикани рус армиясида қўллашни таклиф этишди, чунки у армиянинг жисмоний тарбиясини ривоэлантириши керак эди.
Ҳозирги кунда гимнастика турлари ва тизимлари жуда яхши ишлаб чиқилган ва педагогик жараёнларининг усуллари етарлича такомиллашган. Масалан, охирги йилларда “айлана” (круговой) усули кенг оммалашди. Унинг мазмуни шундан иборатки, бир нечта машқлар навбатма-навбат, анча тезликда такрорланади.
XIX аср охирларида спорт гимнастикасининг ривожланиши халқаро спорт алоқалари ва спорт тадбирларининг ривожланиши билан яқиндан боғлиқ. 1881 йилда халқаро гимнастка федерацияси. 1894 йилда эса Халқаро олимпик қўмитаси ташкил этилди.