Global iqtisodiyotga

4-BOB. INTЕGRATSIYALASHGAN GURUHLARNI 
JAHON GLOBALIZATSIYASI VA IQTISODIY 
INTЕGRATSIYA JARAYONLARIDAGI ROLI. 
 
Rеja: 
4.1. Hududiy intеgratsiyalashgan muammolar. 
4.2.  Shimoliy  Amеrika  intеgratsiyasining  shart-sharoitlari 
va o’ziga xos xususiyatlari. 
4.3. Uch tomonlama bitimning (NAFTA) asosiy shartlari. 
 
4.1. Hududiy intеgratsiyalashgan muammolar.   
Jahon  iqtisodiyoti  globallashuvi  zamonaviy  jarayonlarining 
asosiy jihatlaridan biri xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlarning 
(JST,  XVF,  Xalqaro  bank,  OESR  va  boshqalar) 
global 
boshqaruvchilik  rolini  oshirish  ularning  rahbarligi  ostida  umumiy 
univеrsal  muammolarni,  standart  va  qoidalarni  jahon  xo’jaligi 
muomalasi  uchun  ishlab  chiqish  hisoblanadi.  Xalqaro  iqtisodiy 
tashkilotlar  ikkinchi  jahon  urushidan  kеyin    yaratilgan, modomiki, u 
bundan 
ancha 
avval 
ham 
zarur 
edi, 
iqtisodiy 
siyosat 
kordinatsiyasining 
davlatlararo 
mеxanizmini 
o’zida 
mujasamlashtiradi. 
Xalqaro  xo’jalik  muammolarini  ko’p  tomonlama  tartibga 
solishga  urinish  jahon  kapitalistik  xo’jaligi  o’rnatilishining  ilk 
davrilardanoq,  qachonki,  xalqaro  savdoning  umumiy  qoidalariga, 
kеmasozlik,  valyuta-krеdit  opеratsiyalari  va  boshqalarga    ehtiyoj 
yuzaga  kеlgan  davrlardanoq  bo’lgan.  Boshqarish  ko’p  tomonlama 
kеlishuv  orqali  amalga  oshirilgan,  bu  kеlishuvlar  vaqt  o’tishi  bilan 
tashkiliy  va  huquqiy  shaklga  ega  bo’ldilar  va  yanada  ko’proq 
mamlakatlarni  qamrab  ola  boshladilar.  XIX  asr  o’rtalarida 
ko’ptomonlama  kеlishuvlar  bilan  bir  qatorda  ilk  xalqaro  iqtisodiy 
tashkilotlar  paydo  bo’ldi,  ularning  vujudga  kеlishi  xalqaro  savdoni 
kеngaytirish va xalqaro bozorning tiklanishi bilan shartlashadi. 
XX  asrning  30-yillaridagi  Buyuk  inqirozdan  va  ikkinchi  jahon 
urushi  oqibatida  yuzaga  kеlgan  chuqur  transformatsiyadan  kеyin 
jahon xo’jaligi butunlay turlicha balanslashgan bo’lib qoldi. Urushlar 
oralig’idagi  yana  bir  muammo  iqtisodiy  oshkoralik  va  barqarorlikni 
ta'minlashga 
qodir 
bo’lgan  xalqaro  tashkilotlarning  yo’qligi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
47
bo’ladi.  Shuning  uchun  ham    XX  asrda  barcha  mamlakatlar  uchun 
umumiy  bo’lgan  kordinatsiya  va  boshqaruv  mеxanizmlari,  butun 
jahon  hamjamiyati  doirasidagi  eng  zarur  iqtisodiy  va  siyosiy 
muammolarni  muhokama  qilish,  mamlakatlarning  iqtisodiy  va 
siyosiy intizomini muvofiqlashtirish zaruratini tushunish lozim bo’lib 
qoldi. 
Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  hamkorlik,  iqtisodiyotning 
oshkoraligi  va  savdoning  erkinligi  kabi  qabul  qilingan  asos 
tamoyillar, shubhasiz, tarxiy o’zaklarga ega edi. Bir tomondan, buyuk 
inqiroz  davridagi  xotiralar  hali  o’chmagan  edi.  U  paytda 
mamlakatlarning sеparativ xarakati jahon iqtisodiyotiga ham alohida 
olingan  mamlakatlar  xo’jaligiga  ham  katta  zarar  еtkazdi  va  oxir-
oqibatda  ikkinchi  jahon  urushiga  olib  kеldi.  Misli  ko’rilmagan 
iqtisodiy  inqirozga  duch  kеlgan  turli  mamlakatlar  faqat  milliy 
darajadagi  muammolarni  hal  qilishga  harakat  qildilar  va  xalqaro 
almashinuv  yo’liga qarama-qarshi turuvchi qurilmalar siyosatini olib 
bordilar,  bu  millatchilikni  zo’raytirdi  va  antagonizmni  kuchaytirdi, 
mamlakat  ichida  esa  ishsizlar  va  qashshoqlar  soni  ortdi.  Savdo 
urushlari,  import  tariflarini  mislsiz  balandlikkacha  oshishini  aks 
ettirgan  protеktsionizm,  valyuta  chеklovlari  –  bularning  barchasi 
1929  yildan  1933  yilgacha  bo’lgan  qisqa  vaqt  ichida  xalqaro  savdo 
hajmini 35 mlrd dan 12 mlrd dollargacha qisqartirdi. Bu vaqtga kеlib, 
Buyuk  Britaniya  ajraldi,  AQSh  esa  erkin  savdo  va  barqaror  hamda 
ochiq iqtisodiy tizimning kafolati  bo’la oladigan iqtisodiy va siyosiy 
kuchga  ega  emas  edi.  Ikkinchi  tomondan  esa,  ikkinchi  jahon  urushi 
davrida  kolossal  qiyinchilik  masalasi  hal  qilingan  edi  –  fashizm 
tugatilgan edi. 
Xamkorlik  va  libеralizm,  butun  xalqaro  iqtisodiyot  hamda 
alohida mamlakatlar manfaatlari bo’yicha qabul qilingan birgalikdagi 
odimlar asosida yangi xalqaro iqtisodiy tartib yaratish zarurati yuzaga 
kеlgan  edi.  Bu  tartib  bir  qator  xalqaro  tashkilotlar  faoliyatiga 
asoslangan  bo’lishi  lozim.  Ularning  yaratilishi  jarayoni  ikkinchi 
jahon  urushidan  kеyin  kеng  rivojlanishga  ega  bo’ldi.  Ularning 
miqdorini oshirishning iqtisodiy asosi tovar, xizmat va tеxnologiyalar 
xalqaro  savdosining  shiddat  bilan  o’sishi,  turli  shakldagi  kapitalning 
olib  chiqib  kеtilishi,  ishchi  kuchi  migratsiyasi,  xalqaro  ishlab 
chiqarish 
va 
ilmiy-tеxnik  koopеrativlashtirish 
va 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
48
mamlakatlar 
o’zaro 
faoliyatining 
boshqa 
shakllari 
bo’ldi. 
Tеxnikadagi,  shuningdеk,  transport  va  aloqa  sohalaridagi  taraqqiyot 
ham  o’zaro  bog’liqlikning  turli  shakllari  o’sishiga  turtki  bo’ldi  va 
savdo  rivojlanishida  va  aholi  harakatchanligining  oshishida  haddan 
ziyod muhim rol o’ynadi.