Global Korrupciya hám sociallıq mádeniy krizis Rejesi: Korrupciya túsinigi hám onıń tiykarǵı mánisi

Global Korrupciya hám sociallıq mádeniy krizis


Rejesi:


1. Korrupciya túsinigi hám onıń tiykarǵı mánisi
2. Ózbekstan Respublikasınıń «Korrupciyaǵa qarsı gúres haqqında Nızamı»nıń áhmiyeti

Korrupciya – latın tilinen korruptio – buzıw, satıp alıw, para berip ózine qaratıp alıw sóziniń mánisin beredi.

Korrupciya tek ǵana jınayat huqıqınıń yaki kriminologiyanıń mashqalası emes. Korrupciya quramalı siyasiy, ekonomikalıq hám ádep ikramlılıq mazmunǵa iye bolǵan keń kólemli mashdıń qala esaplanadı.
Teoriyadaǵı ilimpazlar, siyasatshılar hám ámeliyatshılar ortasında korrupciya túsinigi haqqında hár qıylı pikirler bar. Ayırım ilimpazlar korrupciya bul para ushın satılıw dese, ayırımları korrupciya - keń kórinisindegi jınayıyıy birlespe dep sıpatlama beredi.
Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.A.Karimov 1998j 25 fevral'da Ministrler Keńesiniń májlisinde korrupciya máselesine toqtalıp, «Búgingi kúnde tek ǵana ekonomika emes, al eń aldı menen respublikanıń siyasiy hám halıq aralıq abıroyına, jámiyetimizdiń ruxıy-ádep ikramlıq dárejesine úlken zıyan keltiretuǵın eń qáwipli illet-korrupciya esaplanadı», -dep atap ótken edi.
Teoriyalıq jaqtan sıpatlaǵanda korrupciya – bul mámleketlik wazıypanı orınlawshı lawzımlı shaxstıń yaki juwapker lawazımlı shaxstıń óz iyelep turǵan lawazımı hám lawazımı menen baylanıslı abıroyınan, múmkinshiliginen jeke baylıq arttırıw maqsetinde, dámegóylik niyetinde bir shaxstıń yaki bir topar shaxslardıń mápin gózlep hákimiyatqa zıyan keltiriwi menen baylanıslı jámiyetke qáwipli hádiyse.
Bul korrupciya jınayatshılıǵınıń júz beriw mexanizmi tómendegishe sıpatlanadı:
-Korrupciya eki tárepleme dúziletuǵın kelisim bolıp, onda lawazımlı shaxs yaki mámleketlik xızmettegi basqa shaxs óziniń lawazımı, abıroyı hám olarǵa baylanıslı múmkinshiliklerge tiykarlanıp, óz xızmeti wákilliklerin yaki xızmetin fizikalıq yaki yuridikalıq shaxslarǵa, toparlarǵa (sonıń ishinde jınayıy birlespe) rásmiy túrde «pullawdı», al, «qarıydar» bolsa mámleket dúzilmesi yaki basqa dúzilmeden óz maqsetlerinde paydalanıw múmkinshiligin qolǵa kirgizedi.
-Xızmetker tárepinen tawlamashılıq jolı menen para yaki qosımsha haqı óndiriwi esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Jınayat huqıqında korrupciya degende shólkemlesken jınayatshılıq, para alıw, para beriw hám para alıw beriwde dáldalshılıq etiw, sonday-aq, xızmetkerdi para berip ózine qaratıp alıw, tawlamashılıq jol menen haqı beriwdi talap etiw túrindegi jınayatlar kórsetilgen.
Bulardıń ishinde eń kóp ámeliyatta ushırasatuǵını paraxorlıq jınayatları yaǵnıy, JK 210, 211, 212-stat'yalarında kórsetilgen jınayatlar hám 214-stat'yasındaǵı tawlamashılıq jol menen haqı beriwdi talap etiw jınayatı esaplanadı. Bulardan basqa jáne shaxstıń lawazımı menen baylanıslı bir neshe stat'yalarda juwapkershilik kórsetilgen. Bular JK 205-st. Hákimiyat yaki lawazım wákilligine qıyanet etiw, JK 206-st. Hákimiyat yaki lawazım wákilligi shegerasınan shetke shıǵıw, JK 207-st. Lawazımına biyparўalıq penen qaraw, JK 208-st. Hákimiyat háreketsizligi hám JK 209 –st. Lawazım jalǵanlılıǵı.
JK 205-209stat'yalarında kórsetilgen jınayatlar onsha awır emes jınayatlar esaplanadı. Yaǵnıy bul jınayatlar ushın eń awır jaza retinde erkinen ayırıw jazasınıń muǵdarı 5 jılǵa deyin belgilengen.
Al, paraxorlıq jınayatlarınıń sankciyasında JK 210-st. 1-bólimi boyınsha eń awır jaza etinde 5 jılga deyin erkinen ayırıw, 2-bóliminde 5-10 jılǵa deyin, 3-bóliminde 10-15 jılǵa deyin erkinen ayırıw jazası kórsetilgen.
Bul jınayatlar ushın 18-jasqa tolǵan, ruxıy jaqtan deni saw fizikalıq shaxs juwapkershilikke tartıladı. Bul jınayatlardıń basqa jınayatlardan ózgesheligi olardıń sub'ektinde esaplanadı. Yaǵnıy, jınayat ushın tek ǵana lawazımlı shaxs esaplanadı bunı arnawlı sub'ekt dep ataymız.
Lawızımlı shaxslardıń 2 túri bar. Bular lawazımlı hám juwapker lawazımlı shaxs.
Kriminologiyalıq jaqtan izertlegende paraxorlıqtıń sebepleri qolaylı shárt-sharayat bolǵanda (bar jerde), shaxstıń minez qulqı, onıń ruxıy tárbiyası menen baylanıslı bolǵan shaxstıń qabiletine tiykarlanadı. Bunda shaxstıń ashkózligi, nızamsız baylıq toplawǵa ósh bolıwı, bay turmıs keshiriwdi qálewi usaǵan qásiyetlerin kórsetip ótiwge boladı.
Kópshilik alımlardıń (YU.M.Antonyan, V.G.Tanasevich, M.G.Mininon) izertlewleriniń nátiyjesi boyınsha paraxor jınayatshılardı tómendegi toparlarga bóledi:
1. Pútkilley paraxorlıqqa berilgen shaxslar.
2. Shárayatqa baylanıslı paraxorlar
Shárayatqa baylanıslı para alǵan shaxslarda «paraxorlıq psixologiyası» bolmaydı hám olar óz qılmıslarınan pushayman boladı. (Bul túrdegi paraxorlar ámeliyatta kóp bolmaydı).
Paraxorlardıń bilim dárejesin alıp qaraǵanda ulıwma orta bilimge iye shaxslar – 3 %, orta arnawlı maǵlıwmatlar – 58 %, joqarı maǵlıwmatlılar – 39 %ti quraydı.
Paraxorlıq ulıwma jınayatshılıqta 3-4 % quraydı.
Paraxorlıq mashqalası menen keyingi waqıtları shuǵıllanǵan ilimpazlardıń (R.A.Zufarov) sociologiyalıq anketalarında – sońǵı 5 jılda para aldıńızba? Degen sorawına awa dep juwap beriwshilerdiń procenti 82, yaq dewshiler 18 % quraydı.
Ádette parada pul ornında qandayda bir bahalı, qunı bar sawǵalar da beriledi. Joqarıdaǵı anketada para predmeti túrleriniń kópshilik waqıtları nenii quraytuǵınlıǵı anıqlangan.
Paraxorlıq predmetleri:
 Pul – 42 %
 Texnika (radio hám televizion texnika) – 7,2 %
 Zergerlik buyımları – 12 %
 Altın buyımlar – 3 %
 Gilem – 19 %
 Kiyim-kenshekler – 11 % hám t.b.
Paraxorlıq latentligi joqarı jınayatlar toparına kiredi. Ádette jınayat islengennen keyin hesh qanday iz qaldırılmaydı hám bul jınayattıń ashılıwı qıyın esaplanadı.
Paraxorlıq jınayatınıń júz bergenliginiń anıqlanıwı birinshiden, para beriwshi hám para alıwshı ortasındaǵı kelispewshilik nátiyjesinde, ekinshiden, basqa bir jınayatlardı tergew waqtında, úshinshiden, huqıq qorǵaw uyımlarınıń profilaktik sharalardı ámelge asırıwı nátiyjesinde anıqlanıwı múmkin.
Joqarıdaǵı anketa nátiyjelerine qaraǵanda paraxorlar kemnen kem shárayatlarda dámegóyshilik etedi. Dámegóylik korsetkenler 6% quraydı, para beriwshilerdiń ózleriniń intası menen para beriliw 94% quraydı.
Lekin, bul shaxslar óz mashqalaların para bermey-aq, sheshiw imkaniyatı bolsada ózleriniń intası menen para beredi. Paraxorlıqtıń jámiyetlik qáwipligi paranıń tábiyiy nárseden bolıp qalǵanlıǵı. Sol sebepli paraxorlıqtıń júz beriwi sociallıq sharayatta kórinedi.
Korrupciya jınayatlarınıń sebeplerin úyreniw tómendegi juwmaqlardı shıǵarıw imkanın beredi:
-Bul jınayatlardıń kelip shıǵıwınıń sebepleri hákimiyat institutlarınıń sistemasındaǵı kemshilik penen, nızamshılıq texnikasındaǵı kemshilik penen sonday-aq, huqıq qorǵaw uyımlarında korrupciya mashqalası menen gúresiwdiń hálsizligi menen baylanıslı.
Bul jınayatlardıń aldın alıw antikorrupcion rejelerdi rawajlandırıw, korrupciya túsiniginiń anıq shegaraların belgilep alıw hám nızamshılıqqa engiziw, Milliy nızamlarımızdıń BMSh niń Korrupciyaǵa qarsı Konvenciyası talaplarına sáykeslendiriw, Korrupciyaǵa qarsı háreket etetuǵın bir neshe nızamlardı qabıl etiw, Mámleketlik xızmet sistemasınıń áshkaralıǵın kúsheytiw hám álbette puqaralardıń huqıqıy sana hám mádeniyatın asırıw menen baylanıslı.
Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılıq Palatası «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamı Ózbekstan Respublikası Prezidenti lawazımın atkarıwshısı Shavkat Mirziyoev baslaması menen 2016-jılı 24-noyabrde qabıl etti. Nızam 2016 jıl 13 dekabrde Senat tárepinen maqullandı.
Ózbekstan Respublikasınıń «Korrupciyaǵa qarsı gúres haqqında»ǵı Nızamı 2017-jıl 3-yanvar' №419 sanlı Nızam 34-stat'ya 6-baptan ibarat.
7-stat'ya. Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha iskerligin ámelge asırıwshı mámleket organları
Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha iskerlikti tikkeley ámelge asırıwshı mámleket organları tómendegilerden ibarat:
Ózbekstan Respublikası Bas prokuraturası;
Ózbekstan Respublikası Milliy qáwipsizlik xızmeti;
Ózbekstan Respublikası Ishki isler ministrligi;
Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrligi;
Ózbekstan Respublikası Bas prokuraturası janındaǵı Salıq, valyutaǵa tiyisli jınayatlarǵa hám jınayıy
dáramatlardı legallastırıwǵa qarsı gúresiw departamenti.
Korrupciyaga qarsı gúresiw boyınsha iskerlikti nızam hújjetlerine muwapıq basqa mámleket organları da ámelge asıradı.