Гносеология – билиш фалсафаси

БИЛИШНИНГ МАЗМУН ВА МОҲИЯТИ

«Гносеология» - соф фалсафий категория. Унинг номи юнонча gnosis – билим, илм ва logos – таълимот, фан сўзларидан келиб чиққан. Сўзма-сўз маъноси - «билиш ҳақидаги таълимот (фан)», «онг ҳақидаги таълимот (фан)»

• Гносеология фанида ўрганилади

• инсоннинг дунёни
• билиш имконияти

• инсоннинг ўзликни
• англаш жараёни

• билишнинг
• билмасликдан
• билим сари юксалиши

• билимлар табиати ва
• уларда акс этувчи
• нарсаларнинг ўзаро
• нисбати

Гносеологиянинг асосий муаммоси бизнинг барча билимларимиз тажрибада синалганми? деган «оддий» масалани ечишдан иборат

• рационализм

• эмпиризм

• гносеология

• инсонда туғма ғоялар, адолат,
• инсонийлик, уйғунлик ғоялари
• ва тажрибадан олиниши
• мумкин бўлмаган бошқа ғоялар
• мавжудлигидан келиб чиқади

• инсон, инсоният шахсий ёки и
• жтимоий тажрибага
• эга бўлгунга қадар
• бирон-бир ғоя мавжуд бўлинишни
• инкор этадилар

• Фалсафада идрок этиш

• перцепция
• (лот.«perception» -
• идрок этиш) ўзини
• қуршаган дунёдаги
• нарсалар ва
• ҳодисаларни сезгилар
• орқали идрок этиш

• апперцепция
• борлиқни ақл
• билан англаш, билиш,
• уларни
• ғояларда ифодалаш

• Демокритда –
• образлар (эйдослар)

• Янги давр –
• сенсор сигналлари

• Берклида –
• субъектнинг сезгилари

• Лейбниц билиш-
• илоҳийлаштирилган ғоянинг
• инсон туғма тушунчаларига
• таъсири

• Мах, Авенариус ва б. билиш
• бу сезгиларнинг бўш ва
• тежамли алоқасини амалга
• оширишдир

• Гегель –
• мутлақ ғояни англаш

• ДУНЁНИНГ
• ИНСОН ОНГИДА
• АКС ЭТИШ
• ТАМОЙИЛЛАРИ

• Агностиклар, аксинча, буни рад этадилар

• ДУНЁНИ
• БИЛИШ
• МУМКИН-МИ?

• Оптимистлар дунёни билиш мумкинлигини таъкидлайдилар

• Скептиклар билимнинг ҳақиқийлигига
• шубҳа қиладилар

• Гносеологик
• релятивизм

• – борлиқ ҳодисалари ва воқеаларини билиш ўзгарувчанлиги, ўткинчилигини мутлақлаштирувчи агностицизмнинг йўналишларидан бири

• БИЛИМ – БУ ҲАҚИҚАТГА МОС
• ВА АСОСЛАНГАН ИШОНЧДИР

• ҳақиқийлик (мувофиқлик)
• шарти – «агар P ҳақиқий бўлса,
• у ҳолда S P ни билади»

• ишончлилик (эътиқод, мақбуллик)
• шарти – «агар S P ни билса,
• у ҳолда S P га ишонади (унинг мавжудлигига
• эътиқоди комил бўлади)

• асослилик шарти
• «S P ни билади, башарти у ўзининг P га
• бўлган ишончини асослаб
• бера олса»

• ГНОСЕОЛОГИЯДА БИЛИМ ТАЛҚИНИ
• S - Субъект - P - Предмет

• ОЛАМНИ АНГЛАШ, ЎЗЛАШТИРИШ УСУЛЛАРИ

• моддий-техникавий –
• тирикчилик
• воситаларини ишлаб
• чиқариш, меҳнат,
• амалиёт

• маънавий (идеал) –
• субъект ва объектнинг
• билишга доир
• муносабатлари
• улар ўртасидаги кўп
• сонли муносабатларнинг
• биридир

• Билим шакллари

• Ижтимоий билим

• Ўйин воситасидаги билим

• Диний билим

• Фалсафий билим

• Мифологик билим

• Илмий билим

• Кундалик билим

• Бадиий билим

• Шахсий билим

• Кундалик билим – бу ҳар хил фаолият
• шакллари – жумладан ишлаб чиқариш
• фаолияти, эстетик фаолият,
• сиёсий фаолият ва ҳоказоларнинг
• таъсирида шаклланадиган
• турмуш билан боғлиқ тушунчалар
• мажмуи авлодлар тўплаган жамоа
• коллектив тажрибаси
• маҳсули ҳисобланади.

• Ўйин воситасидаги билим
• нафақат болалар, балки катталар
• фаолиятининг ҳам муҳим унсури
• ҳисобланади. Ўйин жараёнида шахс
• қизғин билиш фаолиятини амалга оширади,
• билимларнинг катта ҳажмини ўзлаштиради,
• маданий бойлик – ишга доир ўйинлар,
• спорт ўйинлари, актёрларнинг ўйинлари
• ва шу кабиларни қон-қонига сингдиради.

• Мифологик билим борлиқнинг фантастик
• инъикоси ҳисобланади. Мифология
• доирасида табиат,коинот ва одамлар,
• улар мавжудлигининг шарт-шароитлари,
• алоқа шакллари ва ҳоказолар
• ҳақидаги муайян билимлар шаклланган.

• Бадиий билим борлиқни тушуниб
• етиш рефлексиянинг ўзига хос шакли бўлиб,
• у санъат борлиғининг барча босқичларида –
• асар ғоясидан бошлаб унинг
• одамлар томонидан қабул қилинишигача –
• ўзига хос тарзда рўёбга чиқади.

• Диний билим. Диннинг асосий вазифаси
• – инсон ҳаёти, табиат
• ва жамият борлиғининг
• мазмунини аниқлашдан иборат.
• Дин универсумнинг пировард
• мазмунлари ҳақидаги ўз
• тасаввурини асослаб, дунё ва
• инсониятнинг бирлигини
• тушунишга кўмаклашади.

• Фалсафий билим. Фалсафа санъат ва
• дин каби, билиш вазифаларини ечиш
• билангина кифояланмайди. Унинг бош
• вазифаси санъат ва дин билан уйғун ҳолда–
• инсоннинг дунёда маънавий мўлжал
• олишига кўмаклашишдан иборат.
• Фалсафий билиш айни шу мақсадга
• Бўйсундирилган.

• Илмий билим.
• Билишнинг энг олий шакли фандир

• фаннинг асосий вазифаси объектларнинг ўзгариш
• ва ривожланиш қонунларини аниқлашдан иборат

• ижтимоий
• фанлар

• табиий
• фанлар

• техника
• фанлари

• Эмпирик далил

• Реал эксперимент

• Кузатиш

• Илмий далил

• Мавжуд назарий билимдан фойдаланиш

• Гипотезаларни тажрибада текшириш

• Гипотезаларнинг шаклланиши

• Образ

• Моделли экспримент

• Эмпирик умумлаштириш

• Эмпирик тадқиқот натижаларини ҳисобга олиш

• Фикрий экспримент

• Янги тушунчаларнинг шаклланиши

• Қонунуларни аниқлаш

• Улар аҳамиятини аниқлаш

• Атама ва белгиларнинг киритилиши

• Назарияларни яратиш

• Зарурат бўлса қўшимча гипотезаларни қўллаш

• Назарияни тажрибада текшириш

• ИЛМИЙ БИЛИШ СТРУКТУРАСИ

• Шахсий билим.

• М.Полани. Шахсий билим концепцияси – англаш мумкин бўлган нарсаларни фаол ўзлаштириш, алоҳида маҳорат ва алоҳида воситаларни талаб қилувчи ҳаракат.

• Ижтимоий билим

• асосан ўзи ўрганаётган
• борлиқнинг сифат
• томонини тавсифлашга
• қараб мўлжал олади.
• ҳодисалар сифат
• ва хусусийлик
• нуқтаи назаридан
• ўрганилади

• Билиш дунёнинг иккига
• бўлинишини назарда тутади

• билиш қобилиятига
• эга бўлган индивид
• микрогуруҳ, ижтимоий
• гуруҳ синф,
• жамият ҳамдир

• бу субъектнинг
• билиш фаолияти
• қаратилган нарса
• ёки ҳодиса.

• Субъект

• Объект

• БИЛИШ

• инсон қўлга киритадиган
• ахборотнинг энг олий даражаси

• изчил ва ижодий фаолиятининг
• ижтимоий жараёни

• ителлектуал манбага
• таянишни талаб қилади

• билиш жараёнини тил
• ёрдамида амалга оширилади

• инсон қўлга киритадиган
• ахборотнинг энг олий даражаси

• янги, илгари номаълум бўлган
• нарсани яратишга йўналгандир

• Билиш – одам онгида ҳаёт ҳақиқатининг фаол мақсадли акс этиш жараёни.
• билиш жараёнида маиший ҳаётнинг ҳар хил қирралари кўринади,
• нарсаларнинг ички ва ташқи моҳияти очилади. Ташқи олам кўринишлари,
• шунингдек, билиш фаолияти субъекти одам одамни, яъни ўзини-ўзи
• тадқиқ қилади. Замонавий гносеология гностицизм тамойилларига асосланади.

• Одамнинг билиш
• турлари

• Одам ташқи оламни бевосита
• ўзи ёки олам учун янги
• нарсани кашф этади.

• Одам ташқи оламни
• билишни аждодлар билиш
• натижалари орқали ўрганади
• (китоб ўқийди, ўрганади,
• моддий ва маънавий
• маданият янгиликларига
• яқинлашади)

• Билиш масаласига қарашлар:

• Гностицизм тарафдорлари билишнинг ҳозирги
• ҳолати ва келажагига оптимистик руҳда қарайдилар.
• уларнинг фикрича, олам – ўрганилади, одам эса, билиш
• учун чексиз имкониятларга эга. Улар билишни жараён деб
• биладилар, бунинг натижасида онгда оламни акс эттириш
• билан ўз-ўзини ўрганади.

• Агностицизм тарафдорлари инсоннинг оламни билиш
• имкониятларига ёки умуман билиш мумкинлигига
• ишонмайди ёки оламни қисман билиш мумкин деб билади.
• Агностиклар орасида энг машҳури И.Кантдир. У агности-
• цизмнинг изчил назариясини илгари сурди. Улар билиш
• идеал онгнинг мустақил фаолияти деб ҳисоблаганлар.

• Образ ва объект муносабатлари муаммоси (XVII-XVIII)

• Механик дунёқараш механикаси

• «Бирламчи ва иккиламчи сифатлар ҳақидаги таълимот» Ж.Локк (1632-1704), Р.Декарт (1596-1650), Т.Гоббс (1588-1679)

• Бирламчи сифат

• Иккиламчи сифат

• Бирламчи сифат - бу шундай ҳиссий идрок қилинадиган сифатларки, унда улар нарсаларнинг геометрик хоссалари намоён бўлади (зичлик, кенглик, ҳажм, ҳаракат, шакл). Бу сифатлар объектив ва механик математика моддалари ёрдамида ўрганилади

•