Grammatik xususiyatlari

 SINTAKSIS 
 
Grammatika til haqidagi fanning bir qismi bo‘lib, morfologiya va 
sintaksisdan iborat. Morfologiyada so‘z turkumlari, sintaksisda so‘z 
birikmalari, gap turlari o‘rganiladi, Grammatika grekcha so‘zdan 
olingan bo‘lib, “o‘qish va yozish san’ati” degan ma’noni bildiradi. 
Sintaksis ham grekcha so‘z bo‘lib, “tuzish” demakdir. 

So‘z birikmasi 
 
Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning ma’no va grammatik 
jihatdan tobe munosabat asosida bog‘lanishi so‘z birikmasi deyiladi. 
So‘z birikmasi gapdan quyidagicha farqlanadi. 

1. So‘z birikmasi kengaygan ma’no ifodalaydi. Gap esa fikr 

bildiradi. Shu bois, so‘z birikmasi tugallanmagan ohang bilan, gap 
tugallangan ohang bilan aytiladi. 
2. So‘z birikmasi ergash so‘z va bosh so‘zdan iborat bo‘ladi. 
Gapda esa bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar ishtirok etadi. 
Mustaqil so‘zlar ma’no va grammatik jihatdan bog‘lanib, so‘z 
qo‘shilmasi hosil qiladi. So‘z qo‘shilmasidagi so‘zlar bog‘lanishi ikki 
xil bo‘ladi a) teng bog‘lanish b) tobe bog‘lanish. 
Teng bog‘lanishli so‘z qo‘shilmasida so‘zlar o‘zaro teng 
munosabatda bo‘ladi: ezgulik va yaxshilik. Tobe bog‘lanishli so‘z 
qo‘shilmasi (so‘z birikmasi)da bir so‘z boshqasiga tobe bo‘ladi: 
bebaho xazina, umidvor nigoh. 
Ega va kesimning bir-biriga bog‘lanishi so‘z birikmasi 
hisoblanmaydi. 
So‘z birikmasida bosh so‘z va ergash so‘z quyidagicha farqlanadi: 
a) bosh so‘zning ma’nosini izohlab, ravshanlashtirib kelgan so‘z 
ergash so‘z, ma’nosi izohlanayotgan so‘z esa bosh so‘z hisoblanadi. 
b) oldin kelgan so‘z ergash so‘z, keyin kelgan so‘z bosh so‘z bo‘ladi; 
v) bosh so‘zdan ergash so‘zga so‘roq beriladi: ko‘rkam xiyobon-
qanday xiyobon? g) kelishik qo‘shimchalari ergash so‘z tarkibida, 
egalik qo‘shimchasi bosh so‘z tarkibida bo‘ladi: mening maqsadim. 
Bosh so‘z qaysi so‘z turkumiga mansubligiga qarab, so‘z 
birikmasi ikki xil bo‘ladi: 1. Otli birikma 2.Fe’lli birikma. 
1. Bosh so‘z ot, sifat, son, olmosh, harakat nomi bilan ifodalansa, 
otli birikma hisoblanadi: nordon anor, asalday shirin, fidokorlikda 
birinchi, yig‘ilganlarning barchasi, topshiriqni bajarish. 
2. Bosh so‘z fe’l va uning ravishdosh, sifatdosh shakllari bilan 
ifodalansa, fe’lli birikma hisoblanadi: kecha kelding, kelajakni 
o‘ylab, erta kelgan.