Guliston davlat universiteti biologiya kafedrasi

2.1.Yo'qolib borayotgan hayvon turlari

Noyob yoki yoʻqolib ketish arafasida turgan hayvonlar turlari mavhumlik emas, balki olimlar tomonidan kichik va yoʻqolib ketish arafasida turgan tirik organizmlarning mutlaqo ilmiy toifasi hisoblanadi. Bugungi kunda hayvonlar va qushlarning har o'ninchi turidan biriga butunlay yo'q bo'lib ketish xavfi mavjud.Albatta, barcha hayvonlar va qushlar azob chekmaydi inson faoliyati. Ba'zi turlar - kemiruvchilar yoki, masalan, kabutarlar va chumchuqlar, megapolislarda yashashga to'liq moslashgan va umuman yo'q bo'lib ketmaydi, aksincha, ularning populyatsiyasini ko'paytiradi.

Ammo shahar tashqarisida yashaydigan hayvonlarning boshqa turlari uchun narsalar unchalik qizg'in emas. Bu hayvonlarning tabiiy yashash joylari vayron qilinmoqda, bu esa oziq-ovqat resurslarining tanqisligiga va populyatsiya sonining muqarrar ravishda kamayishiga olib keladi.
Sayyora 8.300 turdagi hayvonlarni taniy boshladi. Hammasidan Ularning 8% yo'q bo'lib ketgan, qolgan 22% yo'q bo'lib ketish xavfi ostida hozirda. Yer sayyorasi bunday vaziyatga birinchi marta duch kelayotgani yo'q, shuning uchun biz oltinchi buyuk yo'q bo'lib ketayotganimizni anglashimiz mumkin. Odamlarning ekotizimlarga ta'siri dunyodagi ko'plab turlarning yo'q bo'lib ketishiga sabab bo'lmoqda. Bularning barchasi biologik xilma-xillikka va ekotizimlarning ekologik muvozanatiga qaytarilmas zarar etkazmoqda.

Yo'qolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlar, shu jumladan:

• 
  Oq ayiq
  
• 
  Panda
  
• 
  Sumatra yo'lbarsi
  
• 
  Tog 'gorilasi
  
• 
  Iberian lynx
  
• 
  Hammerhead akula
  
• 
  Shimoliy Atlantikadagi o'ng kit
  
• 
  Orcas
  
• 
  Jirafalar
  
• 
  Qor qoploni
  
• 
  Osiyo gepardasi
  
• 
  Karakul
  
• 
  Amur leopar
  
• 
  Sumatra yo'lbarsi
  

Va ro'yxat davom etmoqda. Brakonerlik, o'rmonlarning kesilishi, ortiqcha baliq ovlash va iqlim o'zgarishi hayvonlarga katta zarar etkazmoqda.

Yo'qolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlarning holati bo'yicha 6 ta ilmiy toifa mavjud: Afsuski, tirik organizmlarning ko'p turlari juda tez katta toifadan kichikroq toifaga o'tadi, chunki insonning texnogen ta'sirida salbiy omillar vaqt o'tishi bilan zaiflashmaydi, balki kuchayib boradi: aholi va shaharlarning hududlari ko'payib bormoqda, zarurat yovvoyi hududlarni agrotexnik ishlov berish doimiy ravishda oshib bormoqda.

Rossiya Federatsiyasi hududida noyob va yo'qolib ketish xavfi ostidagi toifalarga kiruvchi barcha hayvonlar Qizil kitobga kiritilgan. Ustida bu daqiqa Ushbu qayg'uli ro'yxatga hayvonlarning 124 turi - sutemizuvchilarning 31 turi, sudraluvchilarning 9 turi, baliqlarning 36 turi va boshqa tirik organizmlarning 50 ga yaqin turlari kiradi.
Noyob hayvonlarni himoya qilish. Rasmiy ravishda bir nechta tashkilotlar hayvonlarni himoya qilish bilan shug'ullanadi. Ulardan eng mashhuri Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish jamg'armasi - WWF. Noyob turlarni saqlash va tiklash chora-tadbirlari qo'riqxonalar, qo'riqxonalar va hayvonlarning yashash joylarini saqlaydigan va ularning yashash sharoitlarini yaxshilaydigan boshqa muassasalar tomonidan amalga oshiriladi. Sayyoradagi har bir tirik organizm hayotning asosiy funktsiyalarini saqlab qolish uchun ma'lum ehtiyojlarga muhtoj. Ushbu ehtiyojlarning miqdori, olish usuli, shakli yoki turi har bir organizm uchun individualdir. Masalan, suv tirik mavjudotlar hayotining muhim qismidir. Ammo qurbaqaning hayotini saqlab qolish uchun zarur bo'lgan suv miqdori kaktusning suvga bo'lgan ehtiyojidan farq qiladi. Tirik organizmlarning beshta asosiy ehtiyojlari quyida keltirilgan, ularsiz Yerda hayot mumkin emas:quyosh nuri
Bu, ehtimol, barcha tirik mavjudotlar uchun eng muhim ehtiyojdir, chunki quyosh energiya, issiqlik va yorug'lik manbai. Quyosh nurlarining miqdori organizmning omon qolish imkoniyatini belgilaydi. Misol uchun, yuqori qismi Dengiz yoki okean juda ko'p quyosh nurini oladi, shuning uchun yorug'lik cheklangan yoki umuman yo'q bo'lgan okean tubiga qaraganda issiqroq. Shunday qilib, suv yuzasini afzal ko'rgan tirik organizmlar okean tubining aholisidan juda farq qiladi.
Quyosh nuri juda muhim ahamiyati ammo barcha hayvonlar uchun har xil turlari kerak turli miqdor quyosh nuri. Masalan: koʻplab sutemizuvchilar va sudralib yuruvchilar (ilonlar, toshbaqalar, kaltakesaklar) kunduzi quyoshda choʻmilish, tana haroratini oshirish va faollik koʻtarish uchun tashqariga chiqadi. Shu bilan birga, hayvonlar kabi yarasalar, to'g'ridan-to'g'ri nurlardan qoching va issiqdan qochish uchun soyada yashiring.

Biroq, ko'plab tungi hayvonlar ham quyosh nuriga muhtoj. Ularning tungi faoliyati davomida ular kun davomida quyosh energiyasini to'plagan organizmlar bilan oziqlanadi.

Yana bir misol: Okeanlardagi hayvonlar tubida joylashadigan organik birikmalarga (o‘lik o‘simliklar va organizmlar) bog‘liq. Bunday organik moddalar Quyoshdan olingan energiyani o'z ichiga oladi. Quyosh nurlarining miqdori qushlarning migratsiyasiga, o'simliklarning gullashiga va changlanishiga ta'sir qiladi, shuningdek, ekotizimlar muvozanatini saqlaydi.Hayvonlar omon qolish uchun ham suvga muhtoj. Ular o'zlarini suv bilan ta'minlash va ovqatlarini hazm qilish uchun muntazam ravishda suv ichishadi. Ba'zi baliqlar kerak sho'r suv, va boshqalar - yangi. Aksariyat baliq turlari kislorodni suvdan oladi. Ba'zi hayvonlar uchun suv ularning tabiiy yashash joyidir. Boshqalar, masalan, qurbaqalar va toshbaqalar tuxum qo'yish va ko'payish uchun suvga muhtoj. Anakondalar ko'plab sudraluvchilar bilan birga suvda yashaydi. Chuchuk suv ko'pincha ko'plab tirik organizmlar bog'liq bo'lgan erigan ozuqa moddalarini olib yuradi.

Hayvonlar, shu jumladan odamlar ham yashashi uchun kislorodga muhtoj. Biz kislorodni nafas olamiz va karbonat angidridni chiqaramiz. Tuproq va suvda mayda jonzotlarning er ostida va suvda omon qolishiga yordam beradigan havo cho'ntaklari ham mavjud. Misol uchun, baliqlar suvdan kislorodni g'iloflari yordamida o'zlashtiradi. Barcha hayvonlar maxsus organlar yoki tana qismlari orqali kislorodni olishga moslashadi. Hayvonlar omon qolish uchun oziq-ovqat yoki ozuqa moddalariga ham muhtoj. Ularning ko'pchiligi ozuqa moddalarini o'simliklardan oladi. Kattaroq hayvonlar kichikroqlarini eyishadi. Suv vakillari (masalan, baliq) mayda hasharotlar, qurtlar va planktonlar bilan oziqlanadi.
Ba'zi organizmlar (qo'ziqorinlar kabi) o'z ovqatlarini shaklida oladi organik moddalar(bir marta tirik organizmlar). Ularning barchasi hayvonlarning ma'lum bir turi uchun zarur bo'lgan o'ziga xos oziq moddalarni o'z ichiga oladi. Pingvinlar kabi hayvonlar faqat juda sovuq iqlim sharoitida yashashga moslashgan. Issiq, quruq, tropik iqlimga duchor bo'lsa, ular omon qolmaydi.
Har bir ehtiyoj sayyoradagi barcha tirik organizmlar uchun juda muhimdir va ulardan birining yo'qolishi yoki yomonlashishi salbiy oqibatlarga olib keladi.Minglab hayvonlar xavf ostida bo'lishining sabablarini aniqlash uchun sabablarini sanab o'tamiz va ularni tavsiflaymiz. Tabiiy sabablardan boshlab, inson harakatlarisiz sodir bo'ladiganlardir. Ushbu sabablar hayvonlarning keng miqyosda yo'q bo'lib ketishiga olib keldi. Ushbu sabablar kasalliklar va pandemiyalar paydo bo'lishi, boshqa turlarning raqobati va hatto qarish bilan bog'liq.Tabiiy ravishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan va ko'plab turlarni yo'q qiladigan ko'plab ofatlar mavjud. Masalan, bizda o'rmon yong'inlari, qurg'oqchilik, bo'ronlar, vulqonlar va hk. Garchi uni boshlash tabiat bo'lsa-da, u minglab tirik mavjudotlarni o'ldirish bilan tugaydi. Endi biz insonning harakatlari bilan bog'liq bo'lgan sabablarga murojaat qilamiz. Inson tabiiy resurslardan ortiqcha ekspluatatsiya qilinishiga, ekotizimlarni ifloslanishiga va jamoalarni ko'chirishga sabab bo'ladi. Insonning har qanday faoliyati atrof-muhitga ta'sir qiladi. Tezkor oqibatlari hayvonlarning turmush tarziga bo'lgan mehridir. Ekotizimlarning yaxlitligi o'zgaradi va shu bilan bu hayvonlarning har qanday atrof-muhit o'zgarishiga nisbatan zaifligi kuchayadi. Ushbu o'zgarishlar va o'zgarishlar ko'plab turlarning yo'qolishiga olib keladi chunki qisqa vaqt ichida yangi muhitga moslashish mumkin emas.
Ko'pchiligingiz bir hasharot turining inson uchun yo'q bo'lib ketishi nima muhimligi haqida hayron bo'lasiz. Bu bizga hech qanday foyda yoki zarar keltirmaydi, axir bu shunchaki "xato". Hayvonlar xavf ostida bo'lgan oqibatlar orasida biz umuman olganda ekotizimlarning o'zgarishini topamiz. Bu ular yaqinlashayotganini anglatadi turlar o'rtasidagi muvozanatning buzilishi va shu bilan oziq-ovqat zanjiri sifatining pasayishi. Bularning barchasi turli xil yashash joylarida yashovchi hayvonlarga ta'sir qiladi. Butun ekotizim umuman bir tur yo'q bo'lib ketganda ta'sir qiladi. Nafaqat oziq-ovqat tufayli, balki resurslar darajasida yuz beradigan o'zgarishlar tufayli. Biz jiddiy oqibatlarga olib kelamiz:
Genetik xilma-xillikni yo'qotish. Bu turning zaifligini hisobga olganda bu muhim jihatdir. Yashash joylarining barcha tarkibiy qismlari ularning ov qilish, genetik almashinish, ko'payish va hokazolarni kamaytiradi.
Turlarning to'liq yo'q bo'lib ketishi. Vaqt o'tishi bilan turlarning yo'q bo'lib ketishi atrof-muhitga jiddiy zarar etkazadi. Yo'q bo'lib ketadigan turlar, yo'qolib ketgan turlar ishtirok etgan joylarni boshqa turlarni egallashiga olib keladi. Turlarning to'liq yo'q bo'lib ketishiga olib keladigan ta'sirlar orasida biz ov qilish, daraxtlarni kesish va o'rmon yong'inlarini uchratamiz.
Inson evolyutsiyasi. Odamlarning ko'plab jarayonlari yo'qolib ketish xavfi ostida bo'lgan hayvonlar uchun oqibatlarga olib keladi. Hayvonlardan o'z manfaatimiz uchun foydalanishimiz uchun biz har doim bilimlardan foydalanganmiz. Turlarning yo'q bo'lib ketishi bilan bizning oziq-ovqatga nisbatan zaifligimiz oshadi.
Ekotizimlarni yo'q qilish. Buni keyingi bobda batafsil bayon qilamiz. Bir o'simlik yoki hayvonning yashash muhitini yo'qotish yoki "ona uy" yo'qotilishi odatda xavf-xatarning eng muhim sababidir. Deyarli hamma o'simliklar va hayvonlar, odamlar kabi, omon qolish uchun oziq-ovqat, suv va boshpana talab qiladi. Insonlar juda moslasha oladilar va turli xil oziq-ovqatlarni to'plashlari, suvni saqlashlari va xom ashyolardan o'z boshpanasini yaratishlari yoki kiyim yoki chodir shaklida orqasiga ko'tarishlari mumkin. Boshqa organizmlar mumkin emas. Ba'zi o'simliklar va hayvonlarning yashash muhitiga bo'lgan talablari juda ko'p. Shimoliy Dakota shtatidagi ixtisoslashtirilgan hayvon - bu faqat dasht orollari yoki gidroksidi ko'llarning qirg'oqlarida yalang'och qum yoki shag'al ustiga tushadigan kichik ko'lmaktir. Bunday hayvonlarni yashash joyida yo'qolib qolish xavfi ko'proq, mamlakatda yoki shahardagi daraxtlarda yoki daraxtlarda muvaffaqiyatli uyg'unlashadigan yam-yashil qo'zichoq kabi generalga qaraganda ko'proq.
Ba'zi hayvonlar bir nechta yashash joyiga bog'liq va yashash uchun bir-biriga yaqin yashash joylariga muhtoj. Masalan, ko'plab suv to'dori o'zlari va ularning zoti uchun oziq-ovqat mahsulotlarini etkazib berish uchun uy sharoitidagi joylar va yaqin atrofdagi botqoqli joylarga bog'liq. Hayotiy muhitni organizmga foydali bo'lishini yo'qotish uchun butunlay yo'q qilish kerak emasligini ta'kidlash lozim. Misol uchun, o'rmondan o'lik daraxtlarni olib tashlash o'rmonni nisbatan tebranmasdan qoldirishi mumkin, ammo u erda o'lik daraxtlarga bog'liq bo'lgan ma'lum daraxtlarni yo'q qilish mumkin. Hayotiy yashash joyining eng jiddiy yo'qotilishi yashash joyini butunlay o'zgartiradi va uni asl noyob organizmlarning aksariyati uchun yaroqsiz holga keltiradi. Ba'zi joylarda eng katta o'zgarish mahalliy o'tloqlarni ekilish, suv havzalarini to'kib tashlash va toshqinlarni boshqaruvchi suv omborlarini qurishdan iborat.
Ko'pchilik hayvonlarni va ayrim o'simliklarni to'g'ridan-to'g'ri ekspluatatsiya qilish, saqlash qonunlari qabul qilinishidan oldin sodir bo'ldi. Ba'zi joylarda ekspluatatsiya odatda inson oziq-ovqatlari yoki mo'yna uchun ishlatilgan. Audubonning qo'ylari kabi ba'zi hayvonlarni yo'q qilish uchun ovlangan. Boshqalar, masalan, oyoqli oy, boshqa joylarda qolgan qoldiqlarni saqlab turadi. Tabiiy geografik omillar (vulkanlarning otilishi, suv va muz bosishi, bo'ron,jala, sel bo'lishi, territoriyaning qattiq sovib yoki isib ketishi, kuchli yog'in va qo'g'oqchilikning bo'lishi va b.q.) ta'sirida hayvonlarning o'lishi va areallari qisqarishi mumkin. Lekin tabiiy omillar ta'sirida hayvonlarning turini, miqdorini va arealni o'zgarishi juda sekin bo'ladi.
Insonning hayvonlarga ko'rsatayotgan ta'sir doirasi jamiyat taraqqiy etgan sari kengayib bordi. Ayniqsa, feodalizm davrida va kapitalizm jamiyatida hayvonlarga yirtqichlarcha ta'sir etilgan. Natijada hozirgi kunga kelib, insonning ta'sirida dknyo bo'yicha hayvonlarning 600 ga yaqin turi, jumladan sut emizuvchilarning 120 turi, qushlarning 150 turi yo'q qilindi. Inson xo'jalik faoliyaida o'zi uchun zarur bo'lgan go'sht, jun, mo'yna, teri, yog' va boshqalarni ko'plab tayyorlash orqali hayvonlarga bevosita ta'sir etib, ularning turini, sonini va arealini o'zgarishiga, ba'zi hayvon turlarini butunlay yo'qolib ketishiga sabab bo'lgan. Ayniqsa feodalizm va kapitalizm jamiyatida kishilar hayvonlardan go'sht, jun, teri va boshqa narsalar tayyorlashdan tashqari, ulardan hordiq chiqarish, ko'ngil ochish, musobaqalashish maqsadida ko'plab vahshiylarcha qirib yuborganlar. Shu sabali tarixiy davrlar mobaynida sut emizuvchilarning 120 turi yo'q qilingan bo'lsa, shuning 33 turi XVII asrgacha bo'lgan davrda, 40 turi XVII-XIX asrlar mobaynida, 47 turi XX asrda yo'q qilingan.
Qadimgi Rimda imperator Titning ko'nglini ochishi, hordiq chiqarishi va musobaqaga o'tkazish uchun har kuni 8000 ga yaqin hayvon o'ldirilgan. Bunday hodisalar G'arbiy Yevropadagi va Rossiyadagi podsho xonadonlarida ham bo'lib, juda ko'p qimmatli hayvonlar hayvonlar yo'q qilib yuborilgan.
Insonlar o'zining hayvonlarga bevosita ta'sirida ularning geografik joylashinini va arealini o'zgarishiga ham sababchi bo'ladi. Chunki kishilar foydali hayvonlar miqdorini ko'paytirishi yoki ov qili orqali hamda zararkunadalariga qarshi kurashib, hayvonlar miqdorini kamaytiradi. Ba'zan foydali hayvonlarni hamda zarakunada hasharotlarga qarshi kurashuvchi hayvon turlarini boshqa joylarga olib borib tarqatadi, ya'ni introduksiyalaydi. Natijada ba'zi materik va mamlakatlarda hayvonlarning yangi turlarini odamlar olib borib, o'sha joylarga tarqatadi, oqibatda ularning ba'zilari o'sha sharoitga moslashib, ko'payib ketsa, ba'zi turlari qirilib ketadi. Bu insonning hayvonlarga ko'rsatayotgan ham salbiy, ham ijobiy ta'siridir.Hayvonlar sonining kamayib, kasallanishiga yana pestisidlarning ishlatilishi ham ta'sir etadi. Chunki zaharli ximikatlar ozuqa zanjiri orqali bir organizmdan ikkinchi organizmga o'tadi. AQShda o'rmonlarga zarar keltiruvchi hasharotlarga qarshi qarshi DDT preparati ishlatilgan. Ishlatilgan DDTni bir qismi erga tushib yomg'ir chuvalchangiga, chuvalchangdan esa sayyor qorayaloqlarga (ular chuvalchangni eydi) o'tib, zharlanib, oradan 21 kun o'tgach, o'sha qushlarning 88%i nobud bo'lgan.
Insonlarning bevosita va bilvosita ta'sirida suv havzasida yashovchi hayvonlar dunyosida ham salbiy o'zgarishlar yuz bergan. Ayniqsa, hozir kitlarning soni kamaygan. Bunga asosiy sabab ularni yog'i va go'shti uchun ko'plab tutishdir. Ma'lumotlarga ko'ra 1920 yili dunyo bo'yicha 11369 ta kit ovlangan bo'lsa, 1965 yilga kelib 64680 ta kit ushlangan. Natijada, biskay, yapon, qutbiy, silliq, kulrang va grelandiya kitlari deyarli yo'q qilingan, ko'k kit va finvalarning soni juda kamayib ketdi. Shu tufayli hozir halqaro kelishuvga ko'ra kit ovlash tartibga solingan. O'zbekiston hududida hayvonot olami qanchalik muhofaza qilinmasin va ularning ko'payishiga sharoit yaratib berilmasin goho ularni pinhoniy ov qiladigan shaxslar uchrab turadi. O'zbekiston hayvonot olamining turlari ko'p va ular rang-barangdir. Respublikamiz hududida 650 dan ortiq umurtqali hayvon namunalari mavjud bo'lib, shu jumladan 79 baliq turi, 3 ta amfibiy, 57 sudralib yuruvchilar, 410 turdan ziyod qushlar va 99 sut emizuvchilar yashaydi.
Ma'lumotlarga qaraganda, keyingi o'ttiz yil ichida O'zbekiston hududida Mirzacho'l, Qarshi cho'li, Surxon-Sherobod cho'li, Farg'ona vodiysining markaziy qismlari o'zlashtirilgan. Tyanshan hamda Pomir-Oloy g'arbiy sarhadlaridagi adirlar intensiv ravishda o'zlashtirilmoqda. Bu o'z navbatida sahro-cho'l muhitidagi yashaydigan bir qator jonivorlarning, jumladan, jayron, go'zal tuvaloq kabi noyob zotlarning kamayib ketishiga sabab yuqolmoqda.
Odamlarning ifloslanishini keltirib chiqaradigan, yashash joylarini kamaytiradigan, ekologik koridorlarga tushib ketadigan, yashash joylarini ifloslantiradigan, oziq-ovqat ta'minotini kamaytiradigan, shuningdek brakonerlik va noqonuniy ov qilish tufayli ko'plab hayvonlar yo'q bo'lib ketish xavfi ostida yoki yo'q bo'lib ketish xavfi ostida. Asosiy turlarning yo'qolishi oziq-ovqat zanjirlarining uzilishiga olib keladi, ba'zi turlarning ko'payishiga va boshqalarning yo'q bo'lib ketishiga olib keladi. Changlatish ham buzilishi mumkin va o'simliklarning yangi avlodlari paydo bo'lmasdan o'zimizni qaerdan topamiz? Yo'qolib borayotgan hayvonlarga yordam berish va qirilib ketishni sekinlashtirish uchun har bir kishi muayyan choralarni ko'rishi mumkin.