Guliston davlat universiteti maktabgacha ta'lim kafedrasi metodika fanlarni o`qitish texnalogiyalari

19-MAVZU: Ma’ruza turlari va ularga qо‘yiladigan talablar.


Maqsad: Ma`ruza haqida tushunchalarni bilish
Kalit so`z: ma`ruza, jarayon, o`quv, majmua, sakl
Reja:

1. 
   Ma’ruza о‘quv jarayonini tashkil etish
   
2. 
   Ma’ruzaning vazifalari
   

1. 
   Ma’ruza о‘quv jarayonini tashkil etish
   

Ma’ruza (lotin tilida lectio-о‘qish) – biror bir ilmiy, siyosiy mavzu bо‘yicha о‘quv materialini og‘zaki bayon etish.
Ma’ruzaatamasining bir necha ma’nosi bor:
Ma’ruza-о‘quv materiali, biror masala, ilmiy, siyosiy mavzularning izchil tartibli og‘zaki bayoni.
Ma’ruza -oliy о‘quv yurtlarida о‘quv jarayonining asosiy shakli.
Ma’ruza-omma oldidagi biror materialni bayon qilish uchun tayyorlangan axborotlar majmui.
Ma’ruza о‘quv jarayonini tashkil etishning asosiy shakllaridan biri hisoblanib, о‘qituvchi tomonidan о‘quv materiallarini og‘zaki ravishda,
monologik shaklda, tizimli, ma’lum bir ketma-ketlikda bayon
etishninazarda tutadi. Oliy ta’lim paydo bо‘lganidan buyon ma’ruza asosiy о‘qitishshakli bо‘lib qolmoqda (latin tilidan olingan bо‘lib, lection – о‘qishdeganidir). Ma’ruzada о‘qituvchi tizimli ravishda yangi bilimlarni beradiva о‘quv kursi bо‘yicha murakkab bо‘lgan muammolar tushuntirib berilishidozim. Ma’ruza о‘quv mashg‘ulotlari orasida yetarli darajadagimurakkablikka ega mashg‘ulot turi hisoblanadi, shuning uchun ham uninisbatan tajribali о‘qituvchilarga ishonib topshiriladi.
Ma’ruzaning vazifalari quyidagilardir: о‘quv fani bо‘yicha bilimlartizimini shakllantirish; ilmiy materiallarni argumentlarni keltirib(asosli ravishda) bayon etish malakasini shakllantirish; kasbiy fikrlashdoirasini va umumiy madaniyatni shakllantirish; darslik va о‘quvqо‘llanmalarida xali yoritilmagan yangi bilimlarni bayon etish.
2.Ma’ruzaning vazifalari quyidagilardir: informatsion (ma’lumot berish) – bilimlar tizimini bayon etish; motivatsion – о‘quv fani
mazmuniniо‘zlashtirishga bо‘lgan qiziqishni va bо‘lajak mutaxassisning kasbiy motivini uyg‘otish; mо‘ljal oldiruvchi – о‘quv materialini kelajakda ham о‘zlashtirilishini uchun asos yaratish; tarbiyaviy – ta’lim jarayoniga ongli munosabatni shakllantirish, mustaqil ishlash va mutaxassislikni har tomonlama egallashga intilish, о‘quv faniga qiziqishni rivojlantirish, talabalarning tafakkurini faollashtirishga kо‘maklashish.
Xozirgi kunda mashg‘ulotlarni ma’ruza metodida olib borilishiga qarshilik qiluvchilarning soni ortib bormoqda. Ularning fikrlariga kо‘ra ma’ruzaning kamchiligi, avvalambor, talabalar faolligining yetarli emasligi, ulapr tomonidan ma’lumotlaprni yetarlicha ishlanmasligi talabalarning ijodiy faoliyatining mavjud bо‘lmasligi, ularning tanqidiy tafakkurini, ma’lumotlarni amaliy qо‘llash va ularni mustahkamlashni sо‘ndirishidadir. 1980-yillarning oxirida olib borilgan ilmiy ishlarning kо‘pchiligida
ma’ruzalarda о‘tirish talabalarning о‘rganishi uchun doimo ham samarali yо‘l bо‘la olmaydi degan fikr ta’kidlanib, keyingi yillarda ma’ruzalar miqdorining kamayishi kuzatiladi. Ammo ma’ruza hozirgacha ham talabalarning ta’limiy tajribasining uchun muhim qism bо‘lib qolmoqda, hatto masofali ta’lim olayotgan talabalar ham internet orqali yozilgan ma’ruzalarni kо‘rishlari va tinglashlari, yoki real vaqtda onlayn ma’ruzalarda video-konferensiya texnologiyalari orqali ishtirok etishlari mumkin. Shunday fikrlar ham borki, ma’ruzalarning saqlanib qolganligiga oxirgi о‘n yil davomida Buyuk Britaniyada talabalar sonining sezilarli oshganligi sabab bо‘lgan. Chunki bilimlarni yetkazishning boshqa samarali vositalari ham mavjud³
Biroq tajribalarning kо‘rsatishiga kо‘ra, ma’ruzadan voj kechish talabalar tayyorgarligining ilmiy darajasini pasaytiradi, shuning uchun ham ma’ruza xuddi avvalgidek, oliy ta’lim muassasalarida о‘quv jarayonini tashkil etishning asosiy shakli bо‘lib qolmoqda.
О‘quv jarayonida ta’limning ma’ruza shakli boshqa bir shakldagi mashg‘ulot bilan altirishning iloji bо‘lmasa bir qator vaziyatlar yuzaga
keladi⁴
«yangi о‘qitilayotgan kurslar bо‘yicha darsliklar mavjud bо‘lmagan vaziyatda ma’ruza – asosiy ma’lumot manbai hisoblanadi;
«yangi о‘qitilayotgan kurslar bо‘yicha darsliklar mavjud bо‘lmagan vaziyatda ma’ruza – asosiy ma’lumot manbai hisoblanadi;
ma’lum bir mavzu bо‘yicha yangi о‘quv materiali xali darslikdan
о‘rin egallamaganda yoki uning bо‘limlari eskirganda ham ma’ruza –
asosiy ma’lumot manbai hisoblanadi;
darslikning ayrim mavzulari mustaqil о‘zlashtirish uchun murakkab bо‘lib, ma’ruzachi tomonidan metodik qayta ishlanishini
talabetadi;
kursning asosiy muammolari bо‘yicha qarama-qarshi
konsepsiyalar mavjuz bо‘lganda ma’ruza ularning obyektiv yoritilishi
uchun muhimdir;
ma’ruza ma’ruzachining talabalarning dunyoqarashini shakllantirish maqsadida shaxsiy hissiy ta’sir etishi talab etilganda juda
muhim hisoblanadi va hech binr mashg‘ulot turi bilan almashtirib bо‘lmaydi. Ma’ruzaning hissiy bezaklari chuqur darajadagi ilmiy mazmun bilan uyg‘unlashib, tinglovchilar bilan fikr, sо‘z va idrok orasidagi muvofiqlikni yaratadi. Ma’ruzaning hissiy ta’siri ijtimoiy fanlarni
-о‘qitishda muhim о‘rinni egallaydi.»
Yaxshi tayyorlangan ma’ruza qо‘yidagi jihatlarga ega bо‘lishi lozim:
ma’lumotlar bilan boyitilgan, qiziqarli va jalb etuvchi bо‘lishi
mazmuni yaxshi tashkillashtirilgan va tinglashga oson. Talabalar argumentning ishlab chiqilishini, yoki ma’lumot va g‘oyalarning ketmaketligi mantig‘ini tushuna olishadi.
Talabalar о‘zlarini jalb etilgan deb his qilishi. Bu faol qatnashish, ular qо‘llay oladigan muvofiq namunalar orqali о‘zlarining fikrini bildira olishi orqali ta’minlanishi mumkin. Guruhning hajmidan qat’iy nazar, talabalarni ularga savol berish orqali ma’ruza mazmuniga jalb etish talabalarni qiziqtirishning muhim usuli.
-Talabalar vaqt tez о‘tganini sezmay qolishadi
-Talabalar guruh xonasidan ma’lum bir ma’lumotni egallagan his
bilan chiqishadi, va kо‘p hollarda manbalarni qidirib, kо‘proq ma’lumot
olishga ilhomlanishadi⁶
Ma’ruzaning tuzilishini kо‘rib chiqamiz. Ma’ruzaning odatiy tuzilmasiga elementlariga kirish, asosiy qism, xulosa kiritiladi.
Kirish – auditoriyani о‘quv materialini idrok etishga qiziqtirish vayо‘naltirish maqsadiga ega bо‘lgan ma’ruzaning bir qismidir. Ma’ruzaning bu qismiga: ma’ruza mavzusini bayon etish, uning kasbiy ahamiyatini, yangiligini va uning о‘rganilganlik darajasini, ma’ruza maqsadini tavsiflash, ma’ruzada kо‘rib chiqilishi lozim bо‘lgan asosiy muammolarni qamrab olgan ma’ruza rejasini bayon etish, avvalgi ma’ruzada kо‘rib chiqilgan savollarni yodga solish, ularning yangi material bilan bog‘liqligini, uning ushbu fandagi ahamiyati, о‘rnini, shuningdek, boshqa fanlar tizimidagi о‘rnini belgilashni qamrab oladi.
Asosiy qism – taklif etilgan rejaga qat’iy amal qilgan xolda ma’ruza mazmunini bayon etish. Ma’ruza mavzusini ochib beruvchi konseptual va dalilli materiallarni, ularni tahlili va baholanishini, ilgari surilayotgan nazariy qoidalarni turli usullarda argumentlash va isbotlashni qamrab oladi. Ma’ruzaning turiga qarab ish turi aniqlanadi.
Xulosa – ma’ruzani umumiy xulosalash, materiallarni umumlashtirish, ma’ruza mavzusi bо‘yicha xulosalarini bayon etish; talabalarning savollarigajavob berish.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar materiallarni ma’ruza kо‘rinishida bayon etishning an’anaviy ustunliklarini saqlab qolgan xoldama’ruza metodining kamchiliklarini yengib о‘tishga harakat qilmoqda.
Xuddi shunday, muammoli ma’ruza materialni bayon etish davomida xal etilishi lozim bо‘lgan savollardan, muammoni belgilashdan boshlanadi.
Bunda muammoni xal etishning tayyor shakli talabalarning tajribasida mavjud bо‘lmaydi, ya’ni savolga javob topish uchun fikrlash, farazlarni ilgari surish va ularni tekshirib kо‘rish talab etiladi. Ma’lumotli ma’ruzada о‘qituvchi tomonidan ma’lum bо‘lganlar narsalar о‘rgatilishi va talabalardan ularni eslab qolishning о‘zi talab etilsa, uning mazmunidan farqli ravishda, muammoli ma’ruzada yangi bilim talabalar uchun shaxsiy ixtirolari sifatida о‘rgatiladi. Muammoli ma’ruzada talabalarning tafakkurini boshqarish uchun о‘qituvchi tomonidan avvldan tayyorlab qо‘yilgan muammo va ma’lumotli savollar qо‘llaniladi.
Muammoli savollar – bu javoblari avvalgi о‘rganilgan mavzularda ham, bayon etilayotgan materialda ham (doskadagi yozuvlarda, devordagi jadvallarda va x.k.) bо‘lmagan va talabalarda intelektual qiyinchiliklarni yuzaga keltiruvchi savollardir. Muammoli savollar о‘z ichiga noma’lumlarni, yangi bilimlarni qamrab olib, ularni egallash uchun qandaydir intelektual harakat, ma’lum bir maqsadga yо‘naltirilgan tafakkur jarayoni talab etiladi.
Ma’lumotli savollar muammoni tushunish uchun talabalarda mavjud bо‘lgan bilimlarni aktuallashtirish va uni xal etish bо‘yicha aqliy faoliyatni boshlash maqsadida beriladi.
Shunday qilib, о‘quv materiali о‘quv muammosi sifatida ilgari suriladi. U ma’lum sharoitda ayrim qarama-qarshiliklarga ega va ushbu qaramaqarshiliklar oydinlashuvchi yakuniy savollar bilan tugaydigan idrok vazifalarining mantiqiy shakliga ega. Muammoli bayon etish uchun о‘quv fanining asosiy konseptual mazmunini tashkil etuvchi, bо‘lajak kasbiy faoliyat uchun nisbatan muhim bо‘lgan va talabalar tomonidan о‘zlashtirilishi qiyinroq bо‘lgan kursning muhim bо‘limlari tanlab olinadi.
О‘quv muammolari о‘zlarining murakkabligi jihatidan talabalarga mos bо‘lishi, о‘quvchilarning bilish jarayonlarini hisobga olingan, о‘rganilayotgan fandan kelib chiqgan xolda yangi materialni о‘zlashtirishda va shaxsni – umumiy va kasbiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega bо‘lishi zarur.
Vuzuallashtirish (namoyish etish)- ma’ruzasi kо‘rgazmalilik tamoyilini yangicha qо‘llanilishiga misol bо‘la oladi, uning faol о‘qitishning shakllari va metodlari haqidagi psixologo-pedagogik ilm ma’lumotlari mazmuniga ta’siri natijalari hisoblanadi.
Vuzuallashtirish (namoyish etish)- ma’ruzasi talabalarni og‘zaki va yozma ma’lumotlarni vizual shaklga aylantirishga о‘rgatadi, u esa ta’lim mazmunida mavjud bо‘lgan ahamiyatli elementlarni ajratish va tizimlashtirish hisobiga kasbiy tafakkurni shakllantiradi. О‘qituvchi tomonidan ushbu turdagi ma’ruzaga tayyorlanish deganda ma’ruza mashg‘uloti mavzusi bо‘yicha о‘quv materiallarini ta’limning texnik vositalari yoki qо‘lda (chizma, rasm, jadvallar va x.k.) talabalarga taqdim etish uchun vizual shaklga keltirish nazarda tutiladi. Bu turdagi ma’ruzani о‘qish ma’ruza mavzusini tо‘liq ochib beruvchi о‘qituvchi tomonidan tayyorlab kelingan kо‘rgazmali materiallarni keng va bog‘liq ravishda sharhlash darajasiga yetkaziladi. Bunday turda taqdim etilgan ma’lumotlar talabalarning kasbiy va idrok etish faoliyatida muhim hisoblangan ular tomonidan о‘rganilgan bilimlarni tizimlashishini ta’minlashi, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirishi va ularning yechimini topishga imkon yaratishi, turli turdagi kо‘rgazmalarni namoyish etishi kerak.
Ma’ruzaning bu turini talabalar bilan yangi bо‘lim, mavzu, fanni о‘rganishni boshlashda qо‘llash yaxshi natija beradi. Bunda yuzaga keluvchi muammoli vaziyat materialni о‘rganishga, о‘qishning boshqa turlarida kо‘rgazmali ma’lumotlarni rivojlantirish kо‘nikmasiga psixologik kо‘rsatmani yaratadi.
Hamkorlikdagi ma’ruza muammoli mazmundagi о‘quv materialini ikki о‘qituvchining о‘zaro jonli diologik muloqotida taqdim etilishidir. Bunda ikki mutaxassisning nazariy muammolarni ikki nuqtai-nazardan muhokamasi kabi aniq kasbiy va malakali vaziyat gavdalanadi,
masalan, nazariyotchi va amaliyotchi muhokamasi, biron-bir fikr tarafdori va bu fikrga qarshi mutaxassisning kabi. Ma’ruzaning bu turi talabalarning tanqidiy tafakkurini faol ravishda rivojlanishiga hizmat qiladi.
Bu jarayonda о‘qituvchilarning о‘zaro diologi yechimi izlanayotgan muammoning yechimini hamkorlikda izlash mkadaniyatini namayon etishi
va bu jarayonga talabalarning savollar, о‘z nuqtai-nazarlarini bayon etish,
muhokama etilayotgan ma’ruza mavzusiga о‘z munosabatlarini
shakllantirish, yuz berayotgan xodisalarga hissiy javob qaytarishlarini jalb etishi lozim.
Ma’ruza vaqtida har ikki о‘qituvchining yuqori darajadagi faolligi
talabalarda fikran va ahloqan faol bо‘lishni keltirib chiqaradi, bu esa
faol ta’lim olishga xos bо‘lgan xislat hisoblanadi: talabalarning bilish jarayoniga jalb etilganligi о‘qituvchilarning faolligi bilan mos keladi.
Yuqorida sanab о‘tilganlardan tashqari talabalar munozara qilish madaniyati, dialogga kirishish usullari, hamkorlikdari izlanish va
yakuniy tо‘xtamga kelish haqida kо‘rgazmali ravishdagi tasavvurga ega bо‘ladilar.
Oldindan rejalashtirilgan xatoliklar bilan olib boriladigan ma’ruza talabalarda kasbiy vaziyatlarni operativ ravishda tahlil etish,
ekspert, opponent, resenzent sifatida qatnashish, notо‘g‘ri yoki noaniq ma’lumotlarni ajratib kо‘rsata olish kо‘nikmasini rivojlantirish uchun ishlab chiqilgan.
О‘qituvchining ma’ruzaga tayyorgarligi shundan iborat bо‘ladiki, ma’ruza mazmuniga ma’lum miqdorda semantik, metodik yoki ahloqiy
doiradagi xatoliklar kiritilishi talab etiladi. Bunday xatoliklarning rо‘yhatini о‘qituvchi ma’ruzaga olib keladi, biroq ularni talabalarning e’tiboriga ma’ruzaning oxirida taqdim etadi. Talabalar tomonidan yо‘l qо‘yiladigan va ma’ruza о‘qish jarayonida о‘qituvchilar tomonidan kо‘p holatlarda uchraydigan xatoliklar tanlab olinishi maqsadga muvofiqdir.
О‘qituvchi ma’ruzani shunday mahorat bilan olib borishi va yо‘l qо‘yilgan xatolarni yashirishi kerakki, unda yо‘l qо‘yilgan xatoliklarni talabalar yaqqol va tez aniqlay.
Talabalarning vazifasi shundan iborat bо‘ladiki, daftarlariga yо‘l qо‘yilayotgan xatolarni qayd etib borishlari va ma’ruzaning sо‘ngida
ularni bayon etishlari talab etiladi. Xatolarni muhokamasi uchun 10-15 daqiqa ajratiladi. Mana shu muhokama jarayonida о‘qituvchi, talabalar yoki hamkorlikda savollar emas, balki tо‘g‘ri javoblar berib boriladi. Oldindan rejalashtirilgan xatoliklarning miqdori о‘quv materialining, ma’r
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar materiallarni uzaning didaktik va tarbiyaviy maqsadidan, talabalarning tayyorgarligi darajasidan kelib chiqib belgilanadi.
Ma’ruza kо‘rinishida bayon etishning an’anaviy ustunliklarini saqlab qolgan xolda ma’ruza metodining kamchiliklarini yengib о‘tishga harakat qilmoqda.Xuddi shunday, muammoli ma’ruza materialni bayon etish davomida xal etilishi lozim bо‘lgan savollardan, muammoni belgilashdan boshlanadi.
Bunda muammoni xal etishning tayyor shakli talabalarning tajribasida mavjud bо‘lmaydi, ya’ni savolga javob topish uchun fikrlash, farazlarni ilgari surish va ularni tekshirib kо‘rish talab etiladi. Ma’lumotli ma’ruzada о‘qituvchi tomonidan ma’lum bо‘lganlar narsalar о‘rgatilishi va talabalardan ularni eslab qolishning о‘zi talab etilsa, uning mazmunidan farqli ravishda, muammoli ma’ruzada yangi bilim talabalar uchun shaxsiy ixtirolari sifatida о‘rgatiladi. Muammoli ma’ruzada talabalarning tafakkurini boshqarish uchun о‘qituvchi tomonidan avvldan tayyorlab qо‘yilgan muammo va ma’lumotli savollar qо‘llaniladi.
Muammoli savollar – bu javoblari avvalgi о‘rganilgan mavzularda ham, bayon etilayotgan materialda ham (doskadagi yozuvlarda, devordagi jadvallarda va x.k.) bо‘lmagan va talabalarda intelektual qiyinchiliklarni yuzaga keltiruvchi savollardir. Muammoli savollar о‘z ichiga noma’lumlarni, yangi bilimlarni qamrab olib, ularni egallash uchun qandaydir intelektual harakat, ma’lum bir maqsadga yо‘naltirilgan tafakkur jarayoni talab etiladi.
Ma’lumotli savollar muammoni tushunish uchun talabalarda mavjud bо‘lgan bilimlarni aktuallashtirish va uni xal etish bо‘yicha aqliy faoliyatni boshlash maqsadida beriladi.
Shunday qilib, о‘quv materiali о‘quv muammosi sifatida ilgari suriladi. U ma’lum sharoitda ayrim qarama-qarshiliklarga ega va ushbu
qarama-qarshiliklar oydinlashuvchi yakuniy savollar bilan tugaydigan idrok vazifalarining mantiqiy shakliga ega. Muammoli bayon etish uchun о‘quv fanining asosiy konseptual mazmunini tashkil etuvchi, bо‘lajak kasbiy faoliyat uchun nisbatan muhim bо‘lgan va talabalar tomonidan о‘zlashtirilishi qiyinroq bо‘lgan kursning muhim bо‘limlari tanlab olinadi.
О‘quv muammolari о‘zlarining murakkabligi jihatidan talabalarga mos bо‘lishi, о‘quvchilarning bilish jarayonlarini hisobga olingan, о‘rganilayotgan fandan kelib chiqgan xolda yangi materialni о‘zlashtirishda va shaxsni – umumiy va kasbiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega bо‘lishi zarur.
Vuzuallashtirish (namoyish etish)- ma’ruzasi kо‘rgazmalilik tamoyilini yangicha qо‘llanilishiga misol bо‘la oladi, uning faol о‘qitishning shakllari va metodlari haqidagi psixologo-pedagogik ilm ma’lumotlari mazmuniga ta’siri natijalari hisoblanadi.
Vuzuallashtirish (namoyish etish)- ma’ruzasi talabalarni og‘zaki va yozma ma’lumotlarni vizual shaklga aylantirishga о‘rgatadi, u esa ta’lim
mazmunida mavjud bо‘lgan ahamiyatli elementlarni ajratish va
tizimlashtirish hisobiga kasbiy tafakkurni shakllantiradi. О‘qituvchi tomonidan ushbu turdagi ma’ruzaga tayyorlanish deganda ma’ruza
mashg‘uloti mavzusi bо‘yicha о‘quv materiallarini ta’limning texnik vositalari yoki qо‘lda (chizma, rasm, jadvallar va x.k.) talabalarga taqdim etish uchun vizual shaklga keltirish nazarda tutiladi. Bu turdagi ma’ruzani о‘qish ma’ruza mavzusini tо‘liq ochib beruvchi о‘qituvchi tomonidan tayyorlab kelingan kо‘rgazmali materiallarni keng va bog‘liq ravishda sharhlash darajasiga yetkaziladi. Bunday turda taqdim etilgan ma’lumotlar talabalarning kasbiy va idrok etish faoliyatida muhim hisoblangan ular tomonidan о‘rganilgan bilimlarni tizimlashishini ta’minlashi, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirishi va ularning yechimini topishga imkon yaratishi, turli turdagi kо‘rgazmalarni namoyish etishi kerak.
Ma’ruzaning bu turini talabalar bilan yangi bо‘lim, mavzu, fanni о‘rganishni boshlashda qо‘llash yaxshi natija beradi. Bunda yuzaga keluvchi muammoli vaziyat materialni о‘rganishga, о‘qishning boshqa turlarida kо‘rgazmali ma’lumotlarni rivojlantirish kо‘nikmasiga psixologik kо‘rsatmani yaratadi.
Hamkorlikdagi ma’ruza muammoli mazmundagi о‘quv materialini ikki о‘qituvchining о‘zaro jonli diologik muloqotida taqdim etilishidir. Bunda ikki mutaxassisning nazariy muammolarni ikki nuqtai-nazardan muhokamasi kabi aniq kasbiy va malakali vaziyat gavdalanadi, masalan, 76 nazariyotchi va amaliyotchi muhokamasi, biron-bir fikr tarafdori va bu fikrga qarshi mutaxassisning kabi. Ma’ruzaning bu turi talabalarning tanqidiy tafakkurini faol ravishda rivojlanishiga hizmat qiladi.
Bu jarayonda о‘qituvchilarning о‘zaro diologi yechimi izlanayotgan muammoning yechimini hamkorlikda izlash mkadaniyatini namayon etishi va bu jarayonga talabalarning savollar, о‘z nuqtai-nazarlarini bayon etish, muhokama etilayotgan ma’ruza mavzusiga о‘z munosabatlarini shakllantirish, yuz berayotgan xodisalarga hissiy javob qaytarishlarini jalb etishi lozim.
Ma’ruza vaqtida har ikki о‘qituvchining yuqori darajadagi faolligi
talabalarda fikran va ahloqan faol bо‘lishni keltirib chiqaradi, bu esa faol ta’lim olishga xos bо‘lgan xislat hisoblanadi: talabalarning bilish jarayoniga jalb etilganligi о‘qituvchilarning faolligi bilan mos keladi.
Yuqorida sanab о‘tilganlardan tashqari talabalar munozara qilish madaniyati, dialogga kirishish usullari, hamkorlikdari izlanish va
yakuniy tо‘xtamga kelish haqida kо‘rgazmali ravishdagi tasavvurga ega bо‘ladilar.
Oldindan rejalashtirilgan xatoliklar bilan olib boriladigan ma’ruza talabalarda kasbiy vaziyatlarni operativ ravishda tahlil etish,
ekspert, opponent, resenzent sifatida qatnashish, notо‘g‘ri yoki noaniq ma’lumotlarni ajratib kо‘rsata olish kо‘nikmasini rivojlantirish uchun ishlab chiqilgan.
О‘qituvchining ma’ruzaga tayyorgarligi shundan iborat bо‘ladiki, ma’ruza mazmuniga ma’lum miqdorda semantik, metodik yoki ahloqiy
doiradagi xatoliklar kiritilishi talab etiladi. Bunday xatoliklarning rо‘yhatini о‘qituvchi ma’ruzaga olib keladi, biroq ularni talabalarning e’tiboriga ma’ruzaning oxirida taqdim etadi. Talabalar tomonidan yо‘l qо‘yiladigan va ma’ruza о‘qish jarayonida о‘qituvchilar tomonidan kо‘p holatlarda uchraydigan xatoliklar tanlab olinishi maqsadga muvofiqdir.
О‘qituvchi ma’ruzani shunday mahorat bilan olib borishi va yо‘l qо‘yilgan xatolarni yashirishi kerakki, unda yо‘l qо‘yilgan xatoliklarni talabalar yaqqol va tez aniqlay.
Talabalarning vazifasi shundan iborat bо‘ladiki, daftarlariga yо‘l qо‘yilayotgan xatolarni qayd etib borishlari va ma’ruzaning sо‘ngida ularni bayon etishlari talab etiladi. Xatolarni muhokamasi uchun 10-15 daqiqa ajratiladi. Mana shu muhokama jarayonida о‘qituvchi, talabalar yoki hamkorlikda savollar emas, balki tо‘g‘ri javoblar berib boriladi.
Oldindan rejalashtirilgan xatoliklarning miqdori о‘quv materialining, ma’ruzaning didaktik va tarbiyaviy maqsadidan, talabalarning tayyorgarligi darajasidan kelib chiqib belgilanadi.
Yangi ma’ruzachi uchun har xil guruh talabalariga ma’ruza о‘qish uchun uda muhim tajriba bо‘lib hisoblanadi. Materialni shunchaki bilish yetarli emas. Ma’ruzachi ma’ruzani qiziqarli va e’tiborni tortadigan
qilib, yaxshi tayyorgarlik kо‘rishi va mos va mavzuli misollardan foydalanib mavzuni tushuntira olishi zarur. Ma’ruzani tо‘g‘ri о‘tish mahorat va vaqt talab qiladi. Talaba va hamkasblardan ma’ruza tо‘g‘risida fikrlarini sо‘rash ma’ruza о‘qish sifatini kо‘rsatish uchun muhim omil hisoblanadi va Siz о‘z amaliyotingizni kuchaytirishni xohlashingiz mumkin⁷
Ma’ruza о‘qituvchi shaxsining barcha boyligi: ongi, hissiyoti, irodasi, tuyg‘usi, e’tiqodi orqali talabalar ichki dunyosi bilan muloqotda bо‘lishining eng samarali, jonli shaklidir. Bunda о‘qitishning yо‘naltiruv, axborot berish, metodologik va tarbiyalash funksiyalarini rо‘yobga chiqarishga yordam beradi.
Ma’ruzaning yо‘naltiruvchi funksiyasida talabalarning diqqati о‘quv materialining asosiy qoidalari, uni о‘rganishdagi hamda bо‘lg‘usi kasbiy faoliyatidagi roli va ahamiyati, uni о‘zlashtirish metodlariga jalb qili-nadi.
Ma’ruzaning axborot berish funksiyasi asosiy ilmiy faktlar, qoida-lar, xulosalarning mohiyatini ochishda о‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.
Ma’ruzaning metodologik funksiyasini qо‘llash tadqiqot metodlarini qiyoslash, chog‘ishtirishga, ilmiy izlanishning tamoyillari va yondashuvla-rini aniqlashga yordam beradi.
Ma’ruzaning tarbiyaviy funksiyasi ma’ruza jarayonida о‘quv materialiga hissiy baho berish munosabatlarini uyg‘otish, qiziqishlarini о‘sti-rish, mantiqiy fikrlash va isbotlashni oydinlashtirish yо‘li bilan amalga oshiriladi.
Oliy ta’limda о‘qitishning bir shakli sifatida ma’ruzaga qо‘yiladigan talablar:
ma’ruzaning ahloqiylik jihati (ilmiyli k va axborotlilik);
isbotlash va argumentlash (aniq misollarning yetarli bо‘lishi);
bayon qilishning emosionalligi (talabalarni faollashtirish);
bayon qilinadigan masalalarning aniq strukturasi va mantiqi;
metodik jihatdan ishlab chiqqanlik (asosiy fikrlarni aniqlash);
aniq, ilmiy va adabiy tilda bayon qilish; - audivizual didaktik materiallarni foydalanish.
Ma’ruzaga tayyorlanish:
ma’ruza mavzusi bо‘yicha materiallar tо‘plash;
ma’ruzanining rejasini tuzish;
ma’ruzaga materiallarni saralab olish;
ma’ruza konspektini tuzish;
ma’ruza mashg‘ulotini о‘tishning texnologiyasini ishlab chiqish.
Yaxshi ma’ruza о‘qituvchidan juda katta mehnatni talab etadi. Kamida bir xafta oldin tayyorgarlik kо‘rishni boshlash kerak. Bugungi kunda pedagogika fani о‘qituvchisidan pedagogik prognostikadan optimal foydalanish talab etiladi.