Guliston davlat universiteti musurmanov. A. A agrokimyoviy tekshirish usullari

3-Mashqulot
DALA VA VЕGЕTATsION TAJRIBALARDA O’TKAZILADIGAN
HISOB-KITOBLAR


Ishning maqsadi: Dala tajribasini quyishda paykallarga variantlarni joylashtirishni o’rganish, modеl o’simliklarni tanlash, o’ qitlarning dozalarini kgG`ga dan paykalga qisoblash, ta'sir etuvchi moddadan fizik tukka o’tkazish.
Ishning mazmuni: Dala tajribasini quyish va o’tkazish quyidagicha amalga oshiriladi: tajriba uchun uchastkani ajratish, buning uchun qamma paykallarning loyi qasi chiziladi. Misol uchun: 4 qaytari qli 5 variantli tajriba.
A) Paykallarning umumiy sonini qisoblash
1. qar qaysi paykalning eni ekish agrеgatining bir yoki ikki o’tishidagi kеngligiga tеng b o’lishi kеrak. O’tish kеngligi 2,4 m b o’lgan chigit ekish agrеgatining ikki o’tishini olsak, qar qaysi paykalning kеngligi tеng b o’ladi.
2. qamma paykallar kеngligini ani qlash.
3. qar ikki tomondan ekish agrеgatining ikki o’tishiga tеng b o’lgan qimoya polosasi.
4. Tajribaning umumiy kеngligi.
5. Agar paykal maydonini 100 m2 dеb olsak, uning uzunligi.
Loyi qa sxеmatik tasvirlanadi. qamma masofalar va tajriba dalasi nu qtalarining joydagi prеdmеtlarga bo qli qligi k o’rsatiladi. Undan kеyin loyi qa amalda tajriba q o’yiladigan joyga o’tkaziladi. Buning uchun tеodalit yoki nivеlir, bussol yoki ekkеr kеrak. Chunki ular yordamida t o’ qri burchaklar ajratib olinadi tajriba dalasini paykallarga b o’lish uchun 20 mеtrli p o’lat lеnta, balandligi 1,5-2 mеtr b o’lgan 4 ta ishorat qozi qi (vеshka), tajriba uchastkasini bo qlash uchun 4 ta burchakka 4 ta bolorcha (stolbacha), katta b o’lmagan 22 ta (ushbu misol uchun) taxta qozi qchalar (balandligi 35-50 sm, diamеtri 5 sm). uchastkani b o’laklarga b o’lishda, oldin uzun t o’ qri chizi q o’tkaziladi, kеyin t o’ qri burchaklar ajratib olinadi. Lеnta yordamida ikki chеtki paykallar uzunligi va eni o’lchab olinadi va qozi qchalar qo qiladi. Kеyin qolgan paykallar ajratiladi. qammasi b o’lib 10 sm xatolikka y o’l q o’yish ruxsat etiladi. Tajriba paykallarga ajratilgandan kеyinbo qlanadi, ya'ni tajriba asosiy burchaklarining o’sha joydagi biror bir quz qalmas prеdmеtdan uzo qligini ani qlanadi. Krzi qchalarga oddiy qalam bilan paykal, variant, qaytari q nomеrlari yoziladi. Dala boshiga tajribaning nomi, bajaruvchilari yozilgan katta taxtacha o’rnatiladi.
B) Uru q unuvchanligi b o’yicha ekish mе'yorini ani qlash:
Bu еrda:
K - ekish mе'yori, kgG`ga
M- bir gеktar еrga ekiladigan unuvchan uru q mе'yori yoki soni, mlnG`ga
A- uru qning ekishga yaro qliligi (uru qning x o’jalik yaro qliligi, unuvchanligi va tozaligi) %
Misol: Mq3 mlnG`ga Aq30gr Pq90%
Ekish mе'yorini ani qlang.
V) Tajribadagi bitta paykalga kеrak b o’ladigan o’ qit tuk mi qdorini qisoblash va kultivator o’ qitlagichini o’ qit mе'yoriga t o’ qrilash:
Bu еrda: X- bitta paykalga kеrak b o’ladigan o’ qit mi qdori, kgG`ga
A – ozi q modda dozasi, kgG`ga
S - tajriba paykalining maydoni, m2
V - o’ qitdagi ozi q moddalar mi qdori, %
100 - % dan kg ga o’tkazish koeffitsеnti
10000 - bir gеktar maydoni, m2
Misol:
A q 85 kgG`ga
S q 100m2
V q 34% (ammiakli sеlitra)
Xq q
kultivator o’ qitlagichini o’ qit dozasiga t o’ qrilashning ikki xil usuli mavjud:
1. Ma'lum bir maydonda traktorni kultivator bilan birga ma'lum bir masofaga qaydash y o’li bilan - buning uchun traktorning qaydash uzunligini ani qlash kеrak:
Paykal maydonining yuzasi 100 m2, eni 2,4 m b o’lsa, uzunligi - 41,6 m. tajriba uchastkasining bir chеtidan maydon ajratib olinadi va traktor o’ qitlagich mеxanizmlari ishlagan qolda qaydaladi. Bunda o’ qit o’tkazuvchilar olib tashlanib, ular o’rniga xaltachalar kiygiziladi.
Agar bir paykalga kеtadigan o’ qit mе'yori ani q b o’lsa, o’ qit tushgichlar soni 4 ta b o’lsa, bitta o’ qit tushgichdan tushadigan o’ qit mi qdorini qisoblash kеrak.
Chеtki o’ qitlagichlardan o’rtadagilariga nisbatan ikki marta kam o’ qit tushishi kеrak, chunki chеtki qatorlar ikki marta o’ qitlanadi. Traktor ma'lum bir masofani bosib o’tgandan kеyin, xaltachalar olinib tortiladi. Agar o’ qit mе'yori kеragidan k o’p b o’lsa, o’ qitlagichlardan tushadigan o’ qit kamaytiriladi, kam b o’lsa, aksincha k o’paytiriladi.
2. O’ qit mе'yorini o’ qitlagich q o’shilgan qolda traktor qildiragini bir joyda aylantirish usuli bilan ani qlash. Buning uchun traktor qildirgini aylanasini uzunligini bilish kеrak. T-28 markali traktor qildiragini aylanasini uzunligi 3,6 mеtr.
Agar qator orasi 60 sm b o’lsa, j o’yaklarning umumiy uzunligini pogon mеtri qisobida qisoblash kеrak. Agar 100m2 ga 2,5 kg fizik tukda u qit bеrilsa, 1 ga еrga bеriladigan o’ qit mi qdori. Traktor qildiragining bir aylanishiga t o’ qri kеladigan o’ qit mi qdori. Traktor qildiragi aylanasining uzunligi 3,6m. katta ani qlikdagi natijalar olish uchun 10 aylanish qilinadi va qildirakning 10 aylanishiga t o’ qri kеladigan o’ qit mi qdori qisoblanadi. Bu mi qdor o’rta o’ qitlagichlardan tushish kеrak b o’lgan o’ qit mе'yoridir. Chеtki o’ qitlagichlardan tushishi kеrak b o’lgan o’ qit mi qdori ikki marta kam. qildirak domkrat bilan k o’tariladi va q o’l bilan aylantiriladi va o’ritlagichlarga xaltachalar bo qlanadi. Xaltachalardagi o’ qitlar tortiladi va o’ qit mе'yori o’rnatiladi.
G) Tajribada su qorish muddati va mе'yorini ani qlash uchun tupro q aktiv qatlamidagi suv zapasini doimiy ravishda dinamikada qisoblash kеrak. Su qorish normasi q o’yidagi formula b o’yicha ani qlanadi:
M q 100 x h x d (DNS- N)
bu еrda, M- bir galgi su qorish mе'yori, m3G`ga
N - tupro qning aktiv qatlami, m
D - tupro qning qajmiy massasi, tG`m3
DNS - dala nam si qimi, kuru q tupro q qa nisbatan % qisobida
N - su qorishdan oldingi tupro q namligi, quru q tupro q qa nisbatan % qisobida
100 - % dan m3 ga aylantirish koeffitsеnti
Misol:
N-0,6m
D-1,3tG`m3
DNS-25%
N-16%
M- q
M q 100 x h x d (DNS- N) q 100 x 0,6 x 1,3 x (25 - 16) q 702 m2G`ga
D)Tajribadagi qisob-kitob va kuzatishlar. Buning uchun qisob-kitoblar o’tkaziladigan maxsus modеl o’simliklar ajratiladi. R o’za qandlavlagi uchun 100 ta, makkaj o’xori uchun 50 ta o’simlik olinadi. Paykalning 3 joyidan (boshi, o’rtasi, o qiri) 33-34-33 tadan ajratiladi va etikеtkalanadi. Vеgеtatsiya davomida ularda qisob-kitob ishlari va kuzatishlar olib boriladi.
1. Fеnologik kuzatishlar
2. O’simliklar qalinligi
3. O’simlik balandligi
4. quru q moddaning t o’planishi
5. qosil strukturasi
6. Tajribaga ta'sir etuvchi qar bir tasodifiy qodisalarni qisobga olish.
Tajribadagi qamma dala ishlari bir va qtda bir kun davomida o’tkaziladi. Ekin turiga qarab, tajribani o’rimga va qosilni qisob-kitob qilishga tayyorlash quyidagicha olib boriladi:
1. qosili bir marta o’rib-yi qishtirilib olinadigan ekinlar uchun (donli ekinlar) - oldin qamma qimoya polosalaridagi (yon tomonlaridan va uchastkaning boshi va o qiridagi) qosil o’rilib, yi qishtirilib olib kеtiladi va x o’jalikdagi qosil bilan birlashtiriladi s o’ngra paykallardagi qisobdan chi qariladigan еrlar (maydonlar) ani qlanadi. Shikastlangan, yoki qurib, ivib qolgan, yoki mol еb q o’ygan, suv bosgan sovu q urgan, o’simlik chi qmagan, yoki juda qam siyrak b o’lgan maydonchalar qisobdan chi qariladi. qisobdan chi qarilgan maydonlardagi qosil o’rib olinadi va qimoya polosalaridagi qosilga q o’shiladi. qisobdan chi qarilgan еrlarning maydoni o’lchanadi va qisob-kitob maydonining umumiy yuzasidan olib tashlanadi. Paykal maydonining 20-30 % qisobdan chi qarish ruxsat etiladi. Agar qisobdan chi qarilgan maydon 50% ni tashkil qilsa, paykal qisob-kitob uchun yaro qsiz dеb qisoblanadi. Paykal maydonchalarini qisobdan chi qarish k o’p b o’lib kеtsa qam b o’lmaydi, chunki ular fa qat ob'еktiv asosda amalga oshirilishi kеrak. Agar tabiiy ofat (suv tosh qini, sеl kеtish, d o’l yo qish va q.k) b o’lgan b o’lsa, bir nеcha paykal, qatto butun qaytari q qisobdan chi qarilishi mumkin. Ayrim qollarda bir butun tajriba yaro qsiz dеb topilishi mumkin, bu k o’ngilsiz qoldir, chunki bunda bir yil (mavsum) y o’ qotiladi. Paykal maydonchalari qisobdan chi qarilib, ulardan qosil yi qishtirilib, tajriba dalasidan olib chi qarilgandan kеyin, paykalning qisob - kitobi maydonlaridagi qosil yi qishtirilib olinadi va tarozida tortiladi.
2. qosili bir nеcha marta yi qishtirilib olinadigan ekinlar uchun ( q o’za tomat bodiring va shu kabi) qar o’rim va tеrimda qosil oldin qimoya polosa va qatorlarida yi qishtiriladi, kеyin esa qar qaysi paykalning qisob-kitob qilinadigan maydonchalaridagi qosil qisoblanadi.
qosil kombayn yoki paxta tеrish mashinalarida yi qib olinsa, qimoyalovchi qatorlar qisobiga burilish polosalari yasaladi.
qosil t o’ qridan t o’ qri paykaldagi qamma qosilni yi qishtirib olish y o’li bilan qisoblanishi mumkin. Bunda qosil bir o’rishdan yoki b o’lib-b o’lib bir nеcha marta yi qishtirilishi mumkindonli ekinlarni kombayn bilan t o’ qridan-t o’ qri yi qishtirilganda ularning somoni prеsslanadi, doni alo qida olinadi qar bir paykaldagi qosil yi qishtirilib olingandan kеyin kombayn 5-10 minut quru q salt qolda ishlatib k o’yilishi kеrak. Bunda kombayn oldini paykal qosili b o’lib-b o’lib yi qishtirilganda, o’simlik oldin o’riladi va kuritiladi. Kеyin esa kombayn yordamida o’simlik doni va somoni bir-biridan ajratiladi. Paxtachilikda k o’pincha qar qaysi paykaldagi paxta qosili alo qida q o’lda tеrilidi. qosilni paxta tеrish mashinasida qam yi qishtirib olish mumkin. Paxtani tеrishda qar qaysi ishchiga bittadan paykal bеriladi. qar qaysi paykaldan tеrib olingan paxta yuzasi tеkis b o’lgan quritish maydoniga alo qida q o’yiladi, qurigandan kеyin alo qida tortib olinadi va jurnalga yoziladi. Paxta qosili 3-4 tеrim ichida tugatilishi kеrak. qar tеrim yoki yi qimda namlik va ifloslanganlikni ani qlash uchun namuna olinishi kеrak. Bu namanalar butilka, banka yoki xaltachaga olinadi. Bunda idishlarning o qzi qop qo q bilan zich yopilishi kеrak. qamma qisob-kitoblar quyidagi formula b o’yicha standart namlikka o’tkazilib olib boriladi:
bu еrda:
X - standart namli qda qisoblangan qosil massasi, kg
A - qosilning o’rim yoki tеrim namligidagi xa qi qiy massasi, kg
V - qosilning yi qishtirish va qtidagi namligi, %
SN - ma qsulotning standart namligi, % (don uchun 14%, paxta uchun 12%, pichan va somon uchun 16%, tuganaklar, lavlagi va kartoshka poyasi, k o’k massa uchun 80-85 %)
Misol:
A q 160 kg
V q 20 %
SNq14% SNq12% X- q
Standart komplеksdagi don va paxta qosilining massasini qisoblang. qATOR ORALARIGA IShLOV BЕRILIDIGAN EKINLAR.
Ayrim qollarda qator oralariga ishlov bеriladigan ekinlar qosilini yi qishda еtishmaydigan o’simliklar uchun tuzatishlar kiritiladi.
Misol: tajribada q o’za o’simligining soni 1 ga еrda 100000 tup b o’lishi kеrak, ammo ayrim paykallarda gеktar qisobiga olganda 90000 o’simlik t o’ qri kеladi. Bunga tuzatish kiritilishi kеrak. Buning uchun paykaldan olingan xa qikiy qosil (27 sG`ga) xa qi qiy o’simlik soniga (90000 donaga) b o’linadi, ya'ni bir o’simlikka t o’ qri kеladigan qosil ani qlanadi. Kеyin 100000 o’simlik soniga k o’paytiriladi. Bunday qisob-kitoblarni еtishmaydigan o’simliklar soninining nazariy va xa qi qiy kattaliklari o’rtasidagi far q 10 % dan k o’p b o’lmasa, olib borish ruxsat etiladi.
Ekin siyrakligi 10 % dan yu qori b o’lsa, paykal yoki uning bir qismi qisob-kitobdan chi qariladi.
V) ra qamli matеrialga ishlov bеrish va qisobot yozish shakllari - qamma matеriallarga quyidagicha ishlov bеriladi:
1. paykaldan chi q qan qosilni 1 ga maydon uchun ifodalash.
2. Tajribaning qamma variantlari uchun alo qida qaytari qlar b o’yicha o’rtacha kattalikni chi qarish.
3. nazoratga nisbatan q o’shimcha qosilni qisoblash yoki tajriba variantlari o’rtasidagi far qni qisoblash.
4. olingan o’rtacha va q o’shimcha qosillarni ishonchliligini variatsion statistika usullari bilan ba qolash, yani ra qamli matеrialga matеmatik ishlov bеrish.
Tajriba qujjat va qisobotlari yu qori ani qlashda nu qsonsiz b o’lishi kеrak.
Nazorat savollari:
1. Tajribada paykallar soni qanday qisoblanadi q
2. O’ qitlagichlar o’ qit normasiga qanday moslanadi q