Guliston davlat universiteti o’zbek tilshunosligi kafedrasi m. Qambarov Tilshunoslik nazariyasi

5- Mavzu : Fonema va uning variantlari. Tovush ifodasi. Transkripsiya
Fonologiya fonemani o‘rganuvchi soha sifatida
Reja:
1.Fonemaning til birligi ekanligi.
2.Fonologik ziddiyat va uning ko‘rinishlari.
3.Fonemalarning variantlashuvi.
4.Fonema nazariyasi tarixidan.
5. Tovush ifodasi haqida.
6. Transkripsiya – nutq tovushlarining barcha xususiyatlarini yozuvda aniq ifodalash vositasi.
Mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar:
Fonologiya, fonema va tovush munosobati, fonologik dipozitsiya , bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli ziddiyat, doimiy va neytrallashgan ziddiyat , kuchli va kuchsiz pozitsiya, fanema va gradema, gradema va harf, harf va tovush, fonologik nazariyalar. Nutq tovushlarining ifodasi sifatida: harf, fonema, transkripsiya; transkripsiyaning asosiy tamoyillari, transkripsion belgilar va alifbo, diakritik belgilar, fonetik transkripsiya, fonologik transkripsiya, grafematik
transkripsiya.

Fonologiyaning kelib chiqishida fonetika katta rol o‘ynagan. Fonologiyaga XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshiga kelib, tilshunoslikning fonetika bobidan ajralib chiqqan alohida soha sifatida qarala boshlandi. Fonologik sathning taraqqiyotida mashhur rus va polyak olimi I.A.Boduen de Kurtene, rus olimi N.C Trubeskoy, R. Yakobsonlarning xizmati kattadir. Turkiy tillar fonologiyasini tadqiq qilishda V.V. Radlov, E.D. Polivanov, N.K. Dmitriyevlarning tadqiqotlari ahamiyatga egadir. Umuman olganda , fonologiya nutq tovushlarning fiziologik – akustik (fizik ) tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Praga funksional strukturalizmi oqimining taniqli namoyondasi N.S Trubeskoy fonetikani odam nutqining material tomoni, ya’ni artikulyatsiyasi va akustikasi haqidagi fan deb, fonologiyani esa, tildagi tovushlarning ma’noni farqlashga xizmat qiluvchi alomatlari va funksiyalarni o‘rganuvchi fan, deb ta’riflangan edi. Bu ta’rifda tilni nutqqa, tovushlarning material tomonini ularning funksional tomoniga qarama-qarshi qo‘yish yorqin ko‘rinadi [2,22;]. Fonetikaning birligi bevosita kuzatishlarda berilgan nutq tovushlari bo‘lgani kabi, fonologiyaning birligi so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushlari asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvurlaridir. Har bir fonema kishilar ongida umumiy farqlovchi xususiyatlari asosida vujudga kelgan maxsus “akustik portret ” yoki ”tovush obrazi “sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgilar tovushlarning artikulyatsion va akustik belgilari asosida vujudga keladi va barqarorlashadi. Fonologik jihatdan fonemalar bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladi, to‘g‘rirog‘i, fonemalar boshqa lisoniy birliklar kabi paradigmatik munosobatda yashaydi. Fonologik oppozitsiyalar fonemalarning farqli belgilarini o‘zida ifodalaydi. Masalan, [p]-[t] “lab – til oldi” belgisi bilan, [a]-[o] “lablanmagan- lablangan”lik belgisi bilan, [h]-[q] “bo‘g‘iz chuqur til orqa” xossalari bilan farqlanadilar.

Tilshunoslikda fonologik ziddiyatlarning turli tip va ko‘rinishlari farqlanadi. N.S Trubeskoy “Fonologiya asoslari ” asarida fonologik ziddiyatlar haqida ko‘pgina ma’lumotlar beradi. Ziddiyatlar bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli ziddiyatga bo‘linadi. Bir o‘lchovli ziddiyatda, fonemalar bir belgi asosida zidlanadi. Masalan, [b] va [n ] fonemalaridan biri jarangli va ikkinchisi jarangsiz bo‘lib, ular bir belgi “jarangsizlik” xossasiga ko‘ra qarama-qarshi turadi. Yoki [p] va [y] fonemalaridan biri iablanmagan va ikkinchisi lablangan bo‘lib, bunda ular bir belgi – “lablanganlik” xususiyatiga ko‘ra qarama – qarshi turadi. Ko‘p o‘lchovli ziddiyatda ziddiyat a’zolari birdan ortiq belgi asosida qarama – qarshi qo‘yiladi: [h ] [q] ziddiyatida [h] bo‘g‘iz , sirg‘aluvchi undosh bo‘lsa , [q] til orqa , portlovchi undosh sanaladi. Yoki [i]- [o] ziddiyatida [i] yopiq va lablanmagan bo‘lsa, [o] yarim yopiq , lablangandir . Barqarorlik darajasiga ko‘ra zidlanishlar barqaror (doimiy) va barqaror bo‘lmagan (neytrallashgan) turlarga bo‘linadi. Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy vaziyatda bo‘lishidan qat’iy nazar ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi . Masalan,til oldi unlisi til orqa undoshi bilan kelgan vaziyatda til orqa undoshi sifatida namoyan bo‘ladi. Unli va undoshlar orasidagi qarama – qarshilik barqaror ziddiyatga misol bo‘la oladi. Yoki undoshlarning paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra, unlilarning tor – kenglik xossalariga ko‘ra, zidlanish ham barqaror ziddiyatlardir. Barqaror bo‘lmagan zidlanishda fonemaning belgisi kuchsizlanadi. Masalan, [b] fonemasi so‘z boshida jarangsizlashmaydi va bu pozitsiyada uning [p] fonemasiga zidligi saqlanadi. Va bu kuchli pozitsiyadir. Ba’zi hollarda esa jarangli undoshlar so‘z oxirida jarangsizlashadi : lug (luk ), gorod (gorot), kitob (kitop), aktiv (aktif). Bunday neytrallanish, so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz pozitsiyadir. Bunday pozitsiyadagi ziddiyat barqaror ziddiyat deyiladi. Fonema va tovush munosabati invariant - variant dialektikasini o‘zida aks ettiradi. Nutqiy variantlanishlarda fonemalar turli – tuman tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, masalan, (b1), (b2), (b3), (b4), (b5),….. (bn) tarzida belgilash mumkin. Nutqda voqelangan barcha (b) larni bitta [b] fonemasiga birlashtirishda ularning umumiy xossalari “yig‘ildi”. Bunday umumiy xossalardan biri ularning akustik va artikulyatsion o‘xshashliklaridir. Turli talaffuz sharoitlarida bu umumiy belgilar o‘zgarishga uchrashi mumkin. Lekin bu o‘zgarishlar miqdor o‘zgarishlari darajasida bo‘lib, sifat o‘zgarishi bosqichiga yetmaydi. Masalan, [u] fonemasi “yuqori” va “lablangan”lik mohiyatiga ega. Shu boisdan nutqda [u] voqelanganda, qanchalik o‘zgarishga uchramasin, baribir, tovush bu fonemaning varianti hisoblanishi uchun mazkur “yuqori tor”, “lablangan”lik mohiyati chegarasidan chiqmasligi kerak. Masalan, qurbaqa va kunbotar so‘zlarida 2 ta “u” tovushi va 3 ta “a” tovush mavjud bo‘lib, “u” tovush “yuqori tor, lablanganlik” umumiy belgisiga, “a” tovush “quyi keng, lablangan”lik belgisiga ega. Nutqda bu tovushlar turli miqdor o‘zgarishlariga uchrasa ham, ular “a” va “u” fonemasining varianti hisoblanadi. Kunbotar so‘zidagi “u” bilan qurbaqa so‘zidagi “u” tovushlari qattiq – yumshoqligi bilan farq qiladi. Bu belgilar “u ” fonemasi zotiy mohiyatida mavjud bo‘lmay, balki talaffuz jarayonida “q” va “k” tovushlari ta’sirida yuzaga kelgan hodisadir. Boshqacha aytganda, kunbotar so‘zidagi “u” tovushiga xos bo‘lgan yumshoqlik, qurbaqa so‘zidagi “u”ga xos bo‘lgan qattiqlik boshqa bir fonemaning, zarraning “u” fonemasiga yopishgan taxallusidir. Bir fonema ham jarangli, ham jarangsiz bo‘la olmaganidek, “u” fonemasi ham yumshoq, ham qattiq yoki “a” fonemasi ham til oldi, ham til orqa tovush sifatida voqelana olmaydi. Demak, fonemaning zotiy mohiyati doirasidan chiqqan tovush uning varianti sanalmaydi. Deylik ruscha gorod so‘zi nutqda gorot tarzida talaffuz etiladi. “p” tovush jarangsizlanadi, “p” tovushi “b” tovushining varianti sanalmaydi. Bu ikki so‘zda “b” alohida va “p” alohida lisoniy mohiyat kasb etadi.
Fonema variantlari ma’no farqlash qobiliyatiga ega emas. Fonemaning o‘zi funksional ma’no farqlash xossasiga ega, ya’ni bir fonemaning nutqiy varianti o‘rnini ikkinchi bir fonemaning nutqiy varianti egallasa, so‘z ma’nosi o‘zgaradi: besh – bet, ot – o‘t, tog‘ – tosh kabi.
Ba’zi tillarda undosh fonemalar, ba’zi tillarda esa unli fonemalar ko‘p bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilida 25 undosh va 6 unli fonema, nemis tilida 18 undosh va 15 unli fonema, abxaz xalqining tilida esa 68 undosh va 3 unli fonema bor. Demak, fonema va tovush bir-biridan ajralgan holda mavjud bo‘lolmaydi va ular aynan bir narsa ham emas. Fonema umumiylik, mohiyat, sabab belgilariga ega bo‘lsa, tovush yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat kabi belgilariga egadir. Fonemaning ongdagi shartli ifodasi grafemadir. Harf esa tovushning ifodasi. Qog‘ozga tushurgan harflarimizda grafemalarning xossalari namoyon bo‘ladi. Demak, fonema bilan grafema, tovush bilan harf o‘zaro munosabatga kirishadi. Har qanday tovush fonema varianti, har qanday harf grafema varianti sanaladi. Fonema haqidagi nazariya, asosan, rus tilshunos olimlari tomonidan ishlangan .
1.Boduen de Kurtenening psixologik fonema nazariyasi mavjud.U bu nazariyasida ilk bor fonemaning umumiy tushuncha ekanligi, tovushning fonemani tallafuz qilishdagi aniq tassavur ekanligi qayd etilgan .
2.Boduen de Kurtenening shogirdi mashhur tilshunos L.B.Shcherbaning fizik fonema nazariyasi ham bor .Olim nutq jarayonida aniq talaffuz qilinuvchi yakka tovushlarni fanemalarning ottenkalari deb atagan .
3.N.S.Trubeskoyning fonologik nazariyasi. N.S.Trubeskoy ilk bor fonologik oppozitsiya (ziddiyat)larni o‘rgangan. Borliqdagi barcha narsalar bir – biriga qarama-qarshi qo‘yilib farqlanganidek, tildagi tovushlar ham oppozitsiyalar yordamida farqlanadi. Olimning ziddiyatlarning tiplari borasidagi fikrlari xususida biz yoqorida to‘xtalgan edik.
N. S Trubeskoy fonema va uning variantlari xususida ham qimmatli fikrlar aytgan. Fonema, fonologik oppozitsiyalarni o‘rganishda N.S.Trubeskoy, A.A. Reformatskiylarning nazariyalari alohida ahamiyat kasb etadi.
Havoning to`lqinlanishidan tovush paydo bo`ladi. Tevarak- atrofimizdagi tovushlar (bir predmet ikkinchi bir predmetga urilganda, tekkanda chiqadigan tovushlar; shamolning ovozi, mashinaning g`izzillashi kabi) mexanik tovushlar hisoblanadi. Sizga ma’lumki, tovushlarni fizika fani o`rganadi.
Nutq tovushlari ulardan farq qilib, o`pkadan chiqqan havo oqimining tovush paychalarini tebratib o`tishi, nutq uzvlarining talaffuz jarayonidagi faoliyati natijasida vujudga keladi. Nutq tovushlarining tabiatdagi boshqa tovushlardan asosiy farqi ularning kishilar o`rtasidagi nutqiy aloqa qilish vositasining eng kichik, asosiy tarkibiy qismi ekanligidadir. Demak, nutq tovushlari ijtimoiy qimmatga ega ekanligi bilan ahamiyatlidir.
Nutq tovushlarining, asosan, uch xil ifodasi mavjud bo`lib, bular harf, fonema va transkripsiyadir.
Nutq tovushlarining, yozuvdagi shartli ifodasi harf hisoblanadi. Tovush bilan harfni farqlash lozim, ular bir narsa emas. Tovush nutqqa xos birlik bo`lsa, harf yozuvga tegishlidir. Harf ham ijtimoiy qiymatga ega, biroq u o`z ijtimoiy xizmati bilan tovushga teng kela olmaydi. Tovushga nisbatan harfning vazifasi bir qadar chegaralangan. Chunonchi, o`t (olov), o`t (maysa), o`t (fe’l), o`tkazmoq, o`tqazmoq, o`tqizmoq, noo`rin, do`ppi, o`n, o`q so`zlarining hammasida [o`] tovushi ishtirok etadi. Ammo bu so`zlar tarkibidagi [o`] tovushining talaffuzi aynan bir xilda emas, ma’lum darajada farqlanadi. Yozuvda esa tovushning serqirraligi hisobga olinmaydi va birgina harf bilan ifodalanaveradi. Zero, harf yuqorida ta’kidlaganimizdek, tovushning barcha xususiyatlarini aks ettira olmaydi.
Tovush so`zining faqat moddiy qobig`igina bo`lib qolmay, balki so`z va so`zshakllarni o`zaro farqlash, ma’no ajratish vazifasini ham bajaradi. Bu sizga “Fonema” mavzusidan yaxshi tanish. Demak, nutq tovushlari ifodasining yana bir ko`rinishi fonema bo`lib, fonemani harfdan farqlash juda zarurdir. Ma’lumki, fonema eng kichik til bo`lagi bo`lib, so`zlarni, morfemalarni o`zaro farqlashga xizmat qiladi. Masalan, tor, tar, ter, tir, tur, to`r so`zlarida [a], [o], [e], [i], [u], [o`] unlilari fonemalar hisoblanadi. Sor, bosh, qol, dog`, nok, goh, joy kabi so`zlarda [s], [r], [b], [sh], [q], [l], [d], [g`], [n], [k], [g], [h], [j], [y] undoshlari ma’no farqlovchi fonemalardir.
O`rdak so`zidagi har bitta tovush (harf) alohida fonemadir. Ammo o`, r, d, a, k, tovush (harf)lari alohida olib qaralganda fonema bo`la olmaydi. Fonema bilan harf tushunchalari o`zaro uzviy bog`liq, ammo ular aynan bir narsa emas. Harf yozuv birligi, fonema esa tilshunoslikning “Fonologiya” sathida o`rganiluvchi til birligidir.
Muayyan til yoki shevadagi tovushlar talaffuzini, ayrim shaxslar nutqini maxsus belgilar orqali aynan yozib olish transkripsiya deyiladi. Transkripsiya latincha “transciptio” so`zidan olingan bo`lib, “qayta yozish” degan ma’noni bildiradi. Fan olamida transkripsiya so`zi turli ma’nolarda qo`llaniladi. Masalan, biologiyada tirik hujayralarda matritsa – dezoksiribonuklein kislota (DNK)da ribonuklein kislota (PNK) biosintezining amalga oshish jarayoni tushinilsa, musiqada ayrim musiqa asarini boshqacha tarzda – biror so`zga moslab ifodalash (aranjirovka) yoki erkin qayta ishlash tushiniladi.
Tilshunoslikda esa keng ma’noda atoqli – geografik, tarixiy va boshqa nomlarning ma’lum bir qoida asosida berilishi; tor ma’noda esa transkripsiyaga yuqorida berilgan ta’rif asosi anglashiladi. Bu atama ko`pincha keyingi ma’noda ishlatiladi. Demak, transkripsiya nutq tovushlarining barcha xususiyatlarini yozuvda aniq ifodalsh vositasi bo`lib, yozuvning shartli, sun’iy turidir.
Transkripsiya o`rganish nima uchun kerak? Bu savolga shunday javob berish mumkin:
birinchidan, transkripsiya og`zaki nutq jarayonida talaffuzning yozuvda aks ettirilmagan tovush xususiyatlari va yozuvdagi matnlarni to`g`ri va juda aniq ifodalash uchun zarur;
ikkinchidan, qadimgi yozuvlarni to`g`ri o`qish, o`rganish, o`qilishi qiyin va murakkab bo`lgan ieroglifik va bo`g`inli yozuvlarni o`rganish uchun zarur;
uchinchidan, orfografiya qoidalarida tarixiy- an’anaviy tamoyil saqlangan tillarni o`rganish ishlarini osonlashtiradi;
to`rtinchidan, chet tillarning talaffuzini o`rganishda katta ahamiyatga ega.
Transkripritsiya tamoyillari o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, u orfografiyaning fonetik, morfologik, shakliy va tarixiy – an’anaviy prinsiplaridan farq qiladi. Transkripsiyaning asosiy tamoyiliga ko`ra so`zlar qanday eshitilsa, shunday yozib olinadi. Bu holat qisman orfografiyaning fonetik prinsipiga o`xshaydi. Biroq orfografiyada odatda bir tovush bitta harf bilan ham, ba’zan bitta tovush ikki harf bilan ham yoki, aksincha, ikki tovush bitta harf bilan (bunda kirill alifbosidagi e, yo, yu, ya grafemalari nazarda tutilmoqda) berilishi ham mumkin. Transkripsiyada esa hamma vaqt bir tovush harf (belgi) bilan beriladi.
Transkripsion belgilar xalqlar o`rtasida keng tarqalgan an’anaviy alifbolar asosida tuziladi. Ularga qo`shimcha belgilar ham qo`shiladi. Transkripsion belgilar soni asos qilib olingan alifbo harflari sonidan ko`p bo`ladi. Asosiy transkripsion belgilarga qo`shiladigan qo`shimcha belgilar diakritik belgilar deyiladi.
Transkripsiyada yozib olinayotgan materialni mumkin qadar aniq qilib berish maqsadida shartli belgilardan ham foydalaniladi. Transkripsiyada ishlatilishi mumkin bo`lgan ba’zi shartli ifoda va diakritik belgilar haqida ma’lumot beramiz.
[ ] – umumiy matndan ajratilib, transkripsiya uchun tanlangan so`zlar ko`rsatiladi.
G’G’ - bu belgi ikkita shaklning bajaradigan funktsiyasi (vazifasi) jihatdan teng huquqqa ega ekanligini ko`rsatish uchun qo`llaniladi: - dek G’G’ - day
q - bu belgi tarjima bilan asl matn yoki asosiy mant bilan transkripsiyadagi izoh orasiga qo`yiladi.
> - biror so`z yoki shaklning boshqa so`z yoki shaklga o`tganligini ifodalaydi. Masalan, durur > dir, bu kun > bugun kabi.
< - bu belgi biror so`z yoki shakl qaysi so`zdan yoki shakldan kelib chiqqanligini ko`rsatadi. Chunonchi, bilan < ila , uchun < -chun kabi.
G’ - bir shevadagi shakllarning variantlarini ko`rsatish uchun qo`llaniladi. Masalan, qipchoq shevalaridagi – di G’ -ti, -di’ G’ - ti’ kabi.
: - bu belgi o`zidan oldingi unli tovushning to`la cho`ziqligini bildiradi: