Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

-to’rtinchidan, oldingi tadqiqotlarda ham, D.Veresov bashoratlarida ham 
aholining qayta barpo bo‘lishiga fojeali omillar ta‘siri e‘tiborga olinmagan. Biroq, 
katta masshtabda Chernobil fojeasi singari fojea yuz bermagan bo‘lsada, Sobiq 
Ittifoqning emirilishi katta hududni ishg‘ol etgan. Imperiyadagi siyosiy o‘zgarishlar 
aholi qayta barpo bo‘lishida katta o‘zgarishlarni sodir etdi va mamlakatlar oldiga 
talay yangi muammolarini qo‘ydi. Albatta, o‘z davrida umumiy ko‘rinishga ega 
bo‘lgan aholining qayta barpo bo‘lishidagi bu kabi tadqiqotlar o‘z natijalariga ko‘ra 
ham Markaziy Osiyodagi demografik jarayonlar o‘zgarishiga o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi. 
Markaziy Osiyodagi demografik jarayonlarning spetsifik jihatlari to‘g‘risida 
O.B.Ota-Mirzaev ta‘kidlaganidek, «Ijtimoiy demografik stereotip kelajakka qadar, 
hech bo‘lmaganda joriy yuz yillik oxiriga qadar saqlanib qoladi». Markaziy Osiyo 
respublikalaridagi tub aholining asosiy qismida tug‘ilishning yuqoriligi saqlanib 
qolishi ko‘pchilik mahalliy olimlar tomonidan e‘tirof etilgan.
Shundan farqli holatda M.Amanekov Turkmanistonda tug‘ilishning pasayishi 
holati faollashuvi haqidagi ma‘lumotlar keltiradi. A.G.Vishnevskiy Markaziy Osiyo 
va boshqa mintaqalarda tug‘ilishning yuqoriligi sababli aholining qayta barpo 
etilishini bashoratlashga va aniq natijalarga erishishga har qanday nazariy tahlil, 
butun dunyo tajribasidan kelib chiqib yondashishi yoki alohida olib borilgan aniq 
tadqiqot ham yordam berolmasligini ta‘kidlaydi. 
Tug‘ilishning yuqoriligi milliy xususiyat emas, dunyoda hech bir xalq yo‘qki, 
uning tarixida tug‘ilishning yuqoriligi an‘anasi kuzatilmasa, qachonki tarixiy 
taraqqiyot bu an‘anadan ob‘ektiv asosda mahrum etar ekan, u bir muddat inertsiya 
kuchi singari saqlanib qoladi. Bu inertsiyaning qancha muddat davom etishi joy va 
vaqtning ko‘plab xususiyatlari bilan bog‘liq.
Shuningdek, bu bog‘liqlik o‘tmishdagi inertsiyaning hozirgi talablaridan kuchli 
emasligi bilan izohlanadi. Dunyo miqyosida tug‘ilishning yuqori koeffitsienti 
taxminan 3,3 ‰ ni va aholi takror barpo bo‘lishining netto koeffitsienti 1,6 ‰, 
shuningdek, dunyoda aholining o‘rtacha umr ko‘rishidagi davomiylik taxminan 65 
yoshni, tug‘ilish va o‘lim darajasi taxminan yiliga 15,5 ‰ ni tashkil qiladi. 

---

25