Guruh talabasi Raxmonov Aziz Akademik yozuv 15-topshiriq

313-20 guruh talabasi Raxmonov Aziz

Akademik yozuv

15-topshiriq. Quyidagi matnni o'qing. Uni ma'no jihatdan qismlarga ajrating va reja tuzing. Matndagi tayanch so'z, ibora va terminlarni yozib chiqing.

Tayanch so'zlar: ekologiya, texnika taraqqiyoti, tabiat, ... .

Ekologik muammolar

Aholi sonining yildan yilga oshib borishi sanoat va transportning rivojlanishi, fan -texnikaning taraqqiy etishi, insonning biosferaga ko‘rsatayotgan ta’sir doirasini kengaytirib bormoqda. Bu esa o‘z navbatida u yoki bu ekologik muommolarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda.

Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’siri bilan bog‘liq holda tabiatning insonga aks ta’siri, ya’ni uning iqtisodiyotiga, hayotida xo‘jalik ahamiyatiga molik bo‘lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan bog‘liq (stixiyali talofatlar, iqlimning o‘zgarishi, hayvonlarning yalpi ko‘chib ketishi va boshqalar) har qanday hodisa tushuniladi. Ekologikmuammolar 3 guruhgabo‘linadi.

1. Umumbashariy (global)

2. Mintaqaviy (regional)

3. Mahalliy (lokal)

Dunyo bo‘yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen yoki sof antropogen hodisalar umumbashariy muammolar deb qaraladi. Ana shunday umumbashariy muammolarga ba’zi bir misolar keltirish mumkin:

Ozon qatlamining siyraklanishi. Ozon qatlami atmosferaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi, u iqlimga va yer yuzasidagi barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlab turadi. Ozon quyosh nurlari ta’sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo‘ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni yutib olib, yer yuzidagi tirik organizmlarni himoya qiladi. Ultrabinafsha nurlarning ortishi tirik organizmlarga salbiy ta’sir etadi. Ultrabinafsha nurlar ta’sirida nurlanish odamlarda terining kuyishiga olib keladi. Bugungi kunda teri raki bilan kasallanish ushbu nurlar ta’sirida kelib chiqayotganligi aniqlangan.

Chuchuk suv muammosi.Chuchuk suvning biosferadagi roli juda katta.Gidrosferada chuchuk suv miqdori juda oz bo‘lib, u 2,8 % ni tashkil etadi. Chuchuk suv zahirasi asosan qutblardagi muzliklardir.

Jamiyatning rivojlanishi bilan aholining chuchuk suvga bo‘lgan talabi ortib bormoqda. Bizning asrimizda chuchuk suvdan foydalanish 7 marta ortgan. Yiliga 3 – 3,5 km³ suv sarflanmoqda. XXI asrgaboribushbuko‘rsatkich 1,5 – 2 marta ortish imkoniga ega. Daryolarningumumiyyillikoqimiyeryuzibo‘yicha 50 ming km3. Ammo bundayfoydalanishdachuchuksuvyetishmasligianiq.

Qurg‘oqchil mintaqalarda daryolardan to‘liq foydalanilganda ularning suvi yetmay qolmoqda. 1980 yillarda bunday holat Afrika, Avstraliya, Italiya, Ispaniya, Meksika davlatlari, Nil, Sirdaryo, Amudaryo vaba’zibirboshqadaryolardakuzatilaboshlandi. Daryolarningsanoatvamaishiyzaharlimoddalarbilanifloslanishio‘sibbormoqda. Sanoatyiliga 160 km3 sanoatoqovasuvlarinidaryolargatashlaydi. Bu ko‘rsatkichdaryolarningumumiysuvmiqdorining 10 % ni, ba’zirivojlanganmamlakatlarda 30 % nitashkiletadi. Daryotozasuvlaridayildanyilgaharxileriganmoddalar, zaharlikimyoviymoddalarvabakteriyalarningmiqdoriortibbormoqda.

Tiriktabiatdagio‘simlikvahayvonturlarisoniningqisqarishimuammosi. Yeryuzidagihayotnita’minlashdao‘simliklardunyosi, ayniqsa, o‘rmonlarningahamiyatibeqiyosdir.Hozirgivaqtdayeryuziquruqligining 25 % nio‘rmonlartashkiletadi. Ularshimoliyyarimshardavatropikmintaqalardatarqalgan. Biroqhozirgikundao‘rmonlarningholatiniyaxshi deb bo‘lmaydi. Chunki, haryili 3 mlrd.m3 hajmdao‘rmonlarqirqilmoqda. FAO ma’lumotlarigako‘rabuko‘rsatkichyaqinyillarorasida 1,5martagaortishimumkin.

Insoniyatni, ayniqsa, tropikvasubtropiko‘rmonlarmuammositashvishgasolmoqda. U yerlardayiligadunyomiqyosidagiqirqilishikerakbo‘lgano‘rmonlarningyarmidanko‘pikesibtashlanmoqda. 160 mln.gektartropiko‘rmonlarvayronbo‘lgan, atigayiliga 11 mln. gektarmaydontiklanmoqda. Floraningkamayibketishi «Qizilkitob» yaratilishigasababbo‘ldi.

Matn yuzasidan savollar:

1. Matn mazmuni haqida qanday fikrdasiz?

2.Ekologik muammolarning qanday guruhlarini bilasiz?

3. O‘zbekiston hududida ularning qaysi turlari kuzatiladi?

3. Tabiat haqida xalq maqollaridan namunalar yozing.
Ekologik muammolar.

Reja:

1. 
   Insoniyatning biosferaga ta’sir etish yo’llari.
   
2. 
   Ekologik muammolarning turlari.
   
3. 
   Ozon qatlamining siyraklashishi oqibati
   
4. 
   Chuchuk suv muammosi
   
5. 
   O’simlik va noyob hayvon turlarining yo’q bo’lib ketayotganligi muammosi
   

3-topshiriq. “Qanday?” sxemasini to‘ldiring

Davrimizning qanday global muammolari bor? Ularni qanday bartaraf qilish mumkin?

Ozon qatlamining yemirilishi

Atrof muhit hamda havoning ifloslanishi

Global isish

Davrimizning qanday global muammolari bor?

Bu muammolarning asosiy sababchisi ham ulardan zarar ko’radigan ham – bu insondir. O’ylaymanki, agar insonlar tabiatga nisbatan munosabatlarini o’zgartishsa, uni asrab avaylashga harakat qilishsa, bu say-harakatlar kuni kelib o’z natijasini beradi va hozirgi kunda barchamizni tahlikaga solgan global muammolarning ko’pchiligi o’z yechimini topadi