Guruhlarga ajraladi. O`zbek tilidagi kiyim-kechak nomlarini kamida 5 ta lmg ga ajratib o`rganishi kerak. Bular quyidagilar

LMG sistem leksikologiyaning eng zarur tushunchalaridan biri hisoblanadi. LMG deganda, muayyan birlashtiruvchi semasi asosida muayyan guruhga birlashuvchi, ayni vaqtda farqlovchi semalariga ko`ra esa o`zaro
farqlanib, ajralib turuvchi leksemalar tushuniladi. Tom ma’noda, yuqorida ko`rib o`tilgan ma’nodoshlik qatorlari va, xususan, mazmuniy darajalanish qatorlari LMG larining bir turidir. LMG lari xilma-xil shakllari va turlariga egadir. Bunday turlardan biri ma’nodoshlik va darajalanish qatorlaridir. O`ar bir ma’nodosh qatorlar uchun atash semalari umumlashtiruvchi, ifoda semalari esa farqlovchi semalar vazifasini o`taydi.

O`zbek tili leksemalarining mazmun guruhlari sistem usulda yetarlicha o`rganilmagan. Faqat nutq fe’llari I.Qo`chqortoyev tadqiqotlarida, holat fe’llari R.Rasulov ishlarida, qavm-qarindoshlik nomlari M.Narziyeva, baholash sifatlari S.o`iyosov, hayvon nomlari R.Safarova, tana a’zolari nomlari B.Jo`rayev, ko`lam sifatlari I.Abdurahmonov izlanishlarida zamonaviy usullarda LMG lari sifatida tahlil etildi. Ammo LMG larini ajratish nazariyasi o`zbek tilshunosligida hali to`la ishlab chiqilmagan

bir necha ichki, nisbatan tor doiradagi
guruhlarga ajraladi. O`zbek tilidagi kiyim-kechak nomlarini kamida 5 ta LMG ga ajratib o`rganishi kerak. Bular quyidagilar:

1. «Bosh kiyim» LMG: (bo`rk, do`ppi, takya, telpak, qalpoq, quloq, salla, shlyapa, shapka. . .).

2. «Ich kiyim» LMG: (ishton, ko`ynakcha; siynaband, cho`milQich, nimcha, trusi, mayka. . .).
3. «Ustki kiyim» LMG: (kiyim, ko`ylak, yaktak, to`n, po`stin, yopinQich, yoQmirlak, shim, shalvar, poyjoma, palьto, kostyum. . .).
4. «Oyoq kiyimlari»LMG: (paypoq, etik, mahsi, kavush, kalish, tufli, choriq. . .).
5. O`ragichlar LMG: (ro`mol, qiyiq, belboQ, tasma, peshonaband, gardanband, bo`QinboQ, poytova, kamar. . .).

O`zbek tilidagi hayvon nomlarini atashga xizmat qiladigan leksemalar ham bir necha LMG larini hosil qiladi. Jumladan, R.Safarova faqat uy hayvonlari atamalari ichida quyidagi LMG larini ajratadi:

1) qoramol LMG: (sigir, buzoq, tana, Qo`najin, ho`kiz, buqa, govmish. . .).
2) «ot» LMG: (ot, baytal, biya, ayQir, saman, yo`rQa, yobu, to`riq, jiyron, bedov. . .tubichoq, toy. . .).
3) «qo`y» LMG: (qo`y, qo`chqor, qo`zi, baqlan, hisori, arabi,
merikos. . .).
4) «echki» LMG: (echki, taqa, serka, uloq. . .).
5) «it» LMG: (it, qanjiq, ko`ppak, bo`ribosar, tozi, gurji,
kuchuk. . . .).
6) «eshak» LMG: (eshak, mocha, xo`tik, xachir. . .).
7) «tovuq» LMG: (tovuq, xo`roz, makiyon, jo`ja. . .).
8) «cho`chqa» LMG: (cho`chqa, qabon, megajin. . .).

I.Qo`chqortoyev o`zbek tilidagi nutq fe’llarini 8 ta LMG iga ajratadi. (17).

1) demoq fe’li;
2) gapiruv fe’llari (gapirmoq, atamoq, aljimoq, maqtamoq, tushuntirmoq, isbotlamoq, yakunlamoq. . .);
3) ifodalov fe’llari (aytmoq, bildirmoq, ta’kidlamoq. . .);
4) talaffuz fe’llari (boshqarmoq, o`shqirmoq, qichqirmoq, biQillamoq);
5) sub’yektiv hukm fe’llar (kesatmoq, maqtamoq, ta’riflamoq, yomonlamoq, chalpimoq, o`pkalamoq, harakatlanmoq, jerkimoq, qarQamoq, salomlashmoq, tabriklamoq. . .);

6) nutqiy da’vat fe’llari (buyurmoq, undamoq, tarQib qilmoq, da’vat qilmoq taklif etmoq, chaqirmoq, qistamoq. . .);

7) simmetrik nutq fe’llari (suhbatlashmoq, gaplashmoq, otamlashmoq, hangomalashmoq, chaqchaqlashmoq, o`rtoqlashmoq, sirlashmoq, dardlashmoq, fikrlashmoq, maslahatlashmoq. . .);
8) sukut fe’llari (gapirmadi, aytmadi, indamadi, churq etmadi, tilini tiymoq, jim bo`lmoq, sukut saqlamoq. . .).

R.Rasulov o`zbek tilidagi holat fe’llarini 9 ta LMG ga ajratadi (21);

1) davomli holat fe’llari: (turmoq, yotmoq, o`tiromoq,

qolmoq. . .);

2) harakat natijasi bo`lgan holat fe’llari: (to`xtamoq, tinmoq, qoraymoq, yorishmoq. . .);
3) ijro holati fe’llari: (saqlamoq, asramoq, qo`riqlamoq, poylamoq. . .);
1) harakatning holati fe’llari: (kuchaymoq, qiziqmoq,

ko`paymoq. . .);

5) malaka holati fe’llari: (odatlanmoq, o`rganmoq, ko`nikmoq. .);
6) obrazli holat fe’llari: (qaqqaymoq, olovlanmoq, charaqlamoq, oltinlanmoq. . .);
7) biologik holat fe’llari: (keksaymoq, chanqamoq, gullamoq, qovjiramoq. . .);
8) fiziologik holat fe’llari: (uxlamoq, charchamoq, kasallanmoq, semirmoq. . .);
9) ruhiy holat fe’llari: (qo`rqmoq, zavqlanmoq, Qazablanmoq, uyalmoq. . .).

LMG markazi va qurshovi. LMG lar ikki qismdan – asos va qurshovdan iborat bo`ladi.

LMG da bosh leksema bo`lmasligi ham mumkin. Bunda LMG qurilishida bo`shliq (lakuna, qar. 86) seziladi va til bunday bo`shliqni yangi bitta leksema yoki boshqa atov birligi (so`z birikmasi va boshqalar) bilan to`ldirishga intiladi. Masalan, «oyoq kiyimi» LMG da qadimda [kechak] bosh leksemasi bo`lgan (bu leksema kiyim-kechak) da saqlangan. LMG bu leksemani yo`qotdi va tarkibi ancha ravshan bo`lgan (oyoq kiyimi) birikmasi bilan LMG ni birlashtiradi.
«LMG lari markazidagi leksemalar o`zaro qanday munosabatlarda turadi» degan savol tuQilishi tabiiydir. Bu savolga biz tolibi ilmoarimizga: «Buni siz aniqlaysiz», - deb javob bera olamiz, xolos. Buning boisi shundaki, jahon tilshunosligida leksemalararo ma’no munosabatlari, asosan, ma’nodoshlik (sinonimiya) va, (antonimiya) va, qisman, jinsturlilik (giponimiya) (qar.29;32) munosabalarini o`rganish bilangina cheklangan. O`zbek tilshunosligi esa bu sohada yana ham ilgarilab ketdi. O`zbek tilidagi LMG markaziy leksemalari orasidagi ma’no aloqalarini o`rganish (graduonomiya), jins-tur (giponimik), butun bo`lak (partonimik), vazifadoshlik (funktsonimik) va poQonalik (iyerarxonimik) kabi ma’no munosabatlarini ajratilishi mumkinligini ko`rsatadi (32). Bu munosabatlar asosida LMG larining tashkil topishi xususiyatlari esa hali o`rganilgan emas
LMT bir umumiy mavzuga oid bir necha LMG ni o`zida birlashtiradi. Masalan, o`zi bir necha LMG laridan iborat «uy hayvonlari» yoki «qush» kabi LMT lari shular jumlasidandir. I.Qo`chqortoyev tomonidan ajratilgan nutq fe’llarining 8 ta LMG «demok» LMT (nutq fe’llari LMT)ga birlashadi.

LMT lari ham markaz va qurshovdan iborat bo`lib, ularning markaziga LMG larning bosh leksemalarigagina mansubdir.

«o`simlik» LMT ni olaylik. U o`z navbatida ustki, asosiy, markaziy leksemadan iboratdir.