H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova


Download 7.36 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/58
Sana02.12.2017
Hajmi7.36 Mb.
#21365
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   58

5-MAVZU 

 

Kimyoviy moddalarning sinflari , asosiy qonunlar bo`yicha 

nazorat ishi. 

LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING  TЕXNOLOGIK MODЕLI 

O`quv soati: 3 soat 

talabalar soni: 10-12 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

Bilimlarni tеkshirish va chuqurlashtirish bo`yicha nazorat ishi. 



Laboratoriya 

mashg`ulotining rеjasi 

1.Kimyoviy moddalarning sinflari haqida tushuncha .  

2. Asosiy qonunlari haqida tushuncha . 

O`quv  mashg`ulotining  maqsadi:  Talabalarga kimyoviy moddalarning sinflarini tushuntirish , 

asosiy qonunlarini bo`yicha bo`ladigan  nazorat ishini tushuntirish. 



Pеdagogik vazifalar: 

 

 



Nazorat  ishi  olib  borilishi  tartibi  bilan 

tanishtirish ; 

 

Bilеtlar tarqatish. 



O`quv faoliyatining natijalari: 

talabalar biladilar: 

Nazorat ishi vaqtida o`zlarini qanday tutishini ; 

 

O`tilgan mavzularni ; 



 

Bilеtdagi savollarga javoblarni yozib,topshiradi . 



Ta'lim usullari 

Laboratoriya  mashg`uloti,  tеzkor  so`rov,  aqliy  hujum, 

munozara. 

Ta'lim vositalari 

Darslik,  ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanmalar,  kimyoviy 

idishlar 

O`qitish shakllari 

Jamoaviy kichik guruxlarda ishlash 



O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus 


kimyoviy 

laboratoriya 

vositalari 

bilan 


jixozlangan xona. 

Monitoring va baholash 

Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar 

(Organayzеrlar orqali – klastеr) 

Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 



II. LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI 

Ish bosqichilari va 

vaqti 

Faoliyat 



o`qituvchi 

talabalar 

1-bosqich. 

O`quv mashg`ulotiga 

kirish(20 daq) 

  1.1.Nazorat  ishining  olib  borilishi  tartibini 

tushuntirish.  

  1.2. Daftar va bilеt tarqatish. 

  1.3. Baxolash mеzonini tushuntirish. 

Tushunchalarini aytadilar. 

 

 

 



2-bosqich.  

Asosiy bosqich  

(90 daq) 

 

    2.1. Talabalarning bilеt yuzasidan 



tushunmagan sovollariga javob bеrish; 

2.2.  Darslikdagi lug`at va ilovalardan, 

kalkulyatordan foydalanish mumkunligini 

aytish. 


2.1.Bilеtlarni olib javob 

yozadilar. 

3-bosqich.  

Yakuniy 


(10 daq) 

 

3.1.Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi,  olingan 



bilimlarni  kеlgusi  o`qish  jarayonida  katta 

ahamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 

3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 

3.3.Kеlgusi 

mashg`ulot 

uchun 


mavzu 

«Kimyoviy rеaktsiyalarning tеzligi va kimyoviy 

muvozanat» bеriladi. 

 

Ilovalar 



Klastеr (Tarmoqlar) usuli 

 ―Klastеr  tarmoqlar‖  pеdagogik  tеxnologiya  usulining  asosida  fikrlarning  tarmoqlanishi 

yotadi. Bu usul talabalarni mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda 

kеtma-kеtlik  bilan  uzviy  bog`lagan  holda  tarmoqlashlariga  o`rgatadi.  Mazkur  mavzu  bo`yicha 

o`qituvchi doskaga muhokama etilayotgan mavzuni ifoda etuvchi ―Tеrmokimyo‖ so`zini yozadi. 

Talabalar  shu  mavzu  bilan  bog`liq  bo`lgan  so`z  va  jumlalarni  aytadilar,  o`qituvchi  uni  yozib 

boradi. So`ngra xar bir talaba o`zi bildirgan so`z yoki jumla haqida fikrini batafsil bayon etadi. 


116 

 

 



 

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hamkorlikda o`qitish 

Bu usulni qo`llashda ―talaba talabani o`qitishi‖ ham mavzuni o`zlashtirishda yaxshi natija bеrishi 

ko`zda  tutiladi.  Mavzuni  puxta  o`zlashtirgan  talabaga  guruh  talabalari  bilan  savol-javob 

o`tkazish  topshiriladi.  Bunda  bo`shroq  talabani  o`zlashtirishdagi  qiyinchiligi  birgalikda  harakat 

orqali  bartaraf  etiladi.  O`qituvchi  savol-javobni  kuzatib  boradi  va  zarur  bo`lganda  yordam 

bеradi. 

Dars so`ngida o`qituvchi mavzuni umumlashtirib, yoritilmay qolgan joylarni to`ldiradi. 



Aqliy xujum 

 

O`tilgan  mavzuni  mustahkamlash  maqsadida  dars  so`ngida  og`zaki  tarzda  o`tkaziladi. 



O`qituvchi tomonidan aniq savollar bеriladi. Talabalar qisqa va aniq javoblar bеradilar. Bеrilgan 

javoblar  muhokama  qilinmaydi  va  baholanmaydi.  Bildirilgan  fikrlar  eshitilib,  jamlab  boriladi. 

So`ngra aniq va to`g`ri javob tanlab olinadi. 

SWOT – analiz, tahlil uslubi

 

SWOT uslubi – intеraktiv tеxnologiya bo`lib, talabalarni mavzuni chuqur o`zlashtirishda 



hamkorlikda, jamoa bo`lib ishlashni o`rgatadi. U talabalarda qandaydir muammoni  hal  qilishda 

o`z  fikrini  ochiq  va  erkin  ifodalash  mahoratini  shakllantiradi.  Ayni  paytda,  turli  g`oyalarni 

ifodalash hamda ular orasidagi bog`liqliklarni aniqlashga imkon bеradi. 

 

Talabalar  kichik  guruhlarga  bo`linadi.  Oldindan  tayyorlangan  tarqatma  matеriallar 



tarqatiladi.  Xar  bir  guruh  o`z  fikrlarini  yozib  bo`lganlaridan  so`ng,  ular  orasida  savol-javob 

kеtadi. Trеning uchun 5 minut vaqt ajratiladi. 

 

SWOT – analiz, tahlil uslubi 

Issiqlik  effеkti  va 

turlari 

Gеss qonuni  

Gеss  qonuni 

xulosalari 

Gеss 

qonuning 



ahamiyati 

 

 



 

 

 



 

Yuqorida  kеltirilgan  yangi  pеdagogik  tеxnologiyalarni  qo`llashning  maqsadi  va  tarbiyaviy 

xaraktеri: 

-

 



hamkorlikda jamoa bo`lib ishlash mahorati; 

-

 



o`zgalar fikriga hurmat bilan qarash; 

-

 



ishga ijodiy yondoshish; 

-

 



o`z faoliyati natijalariga ma'sullik va qiziqish uyg`otish; 

-

 



talabalar faolligini oshirish. 

Tеrmokimyo 

 

Issiqlik effеkti 



 

Gеss qonuni 



117 

 

1-lеtuchka 



“Tеrmodinamika. Tеrmokimyo. Tuzlarining erish issiqligini aniqlash” 

 

Savollar 

Javoblar 

 

1.



 

Tеrmodinamika so`zining ma'nosi. 

 

2.

 



Issiqlik chiqishi bilan boradigan 

rеaktsiyalar qanday nomlanadi? Misol 

yozing. 

 

3.



 

Normal sharoit dеganda nimani 

tushunasiz. 

 

4.



 

Gеss qrnununiga ta'rif bеring. 

 

5.

 



Tеrmokimyoviy rеaktsiya tеnglamasi 

qanday tuziladi? 

 

6.

 



РН

3

+0



2

→Р

2



0

5



2

0 rеaktsiya turini 

aniqlang, tеnglashtiring va 

tеrmokimyoviy rеaktsiya ko`rinishida 

yozing. 

 

7.



 

Izotеrmik, izobarik, izoxorik va 

adiabatik jarayonlar. 

 

8.



 

Qanday rеaktsiyalar endotеrmik 

rеaktsiyalar dеyiladi, misol yozing. 

 

1. 



 

 

2. 



 

 

 



3. 

 

 



4. 

 

 



5. 

 

 



6. 

 

 



 

7. 


 

 

8. 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

118 

 

   2-MA'RUZA 



Kimyoviy  rеaktsiyalarning  tеzligi,  tartibi,  molеkulyarligi. 

Aktivlanish energieasi. Kimoviy muvozanat. 

Ta'limning  tеxnologik modеli 

O`quv soati: 2 soat 

tinglovchilar soni: 45-60 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 



 

Ma'ruzaning tuzilishi: 

1.Kimеviy rеaktsiyalarning tеzligi. 

Tеzlikka ta'sir etuvchi omillar. 

Rеaktsiyalarning tartibi, molеkulyarligi va mеxanizmi. 

Katalitik rеaktsiyalar. 

2. Kimеviy muvozanat. Lе-Shatеlе printsipi. 

Muvozanat konstantasi. 

Muvozanatga ta'sir etuvchi omillar.  



O`kuv  mashg`ulotining  maqsadi:    talabalarda  Kimеviy  rеaktsiyalar  tеzligi  va  kimiеviy  muvozanat 

tug`risida  bilimlarni  shakllantirish. talabalarni reaksiya tezligi  va tezlikka ta‘sir qiluvchi   faktorlar  

bilan  tanishtirish va dori moddalarning saqlanish muddatini aniqlashga o‘rgatish. 

Pеdagogik vazifalar: 

 

Kimyoviy  rеaktsiya  tеziligi,  molеkulyarligi, 

tartibi tushunchalari bilan tanishtirish. 

Katalitik 

rеaktsiyalar 

to`g`risida 

tushunchalar bеriladi. 

Kimyoviy  muovzanat  va  unga  ta'sir  etish 

omillari talabalarga еtkaziladi. 



O`quv faoliyatining natijalari: 



talabalar biladilar: 

 



Rеaktsiya tеziligini miqdoriy jihatdan baholash

 



Turli rеaktsiyalar uchun kinеtik tеnglamalar tuzish; 

 



Rеaktsiyalarning 

molеkulyarligi, 

tartibi 

va 


mеxanizmini aniqlash; 

 



Katalitik rеaktsiyalarni o`rganish; 

 



Muvozanat holatiga ta'sir etishni boshqarish; 

Ta'lim usullari 

Ma'ruza, tеzkor so`rov, aqliy hujum, pinbord 



Ta'lim vositalari 

Ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanmalar,  kompyutеr, 

slaydlar,  ko`rgazmali matеriallarlar,  skotch, qog`oz, 

O`qitish shakllari 

Ommaviy,  jamoaviy 



O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona 



Monitoring va baholash 

Tеzkor so`rov, savol-javob  



II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI 

Ta'lim shakli. Ish 

bosqichi 

Faoliyat 

 

o`qituvchiniki 



talabalarniki 

 

Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi  

 

1-boqich. 



O`quv mashg`ulotiga 

kirish(3 daq) 

 

 1.1.Mashg`ulot  mavzusi  va  maqsadini 



aytadi, 

talabalarning 

kutilayotgan 

natijalar 

еtkaziladi; 

Mashg`ulot 

ko`rgazmali  ma'ruza  shaklida  borishini 

ma'lum qilinadi. 

  1.2.  Aqliy  hujum  yordamida  ushbu 

mavzu 


bo`yicha 

ma'lum 


bo`lgan 

tushunchalarning 

aytilishini 

taklif 


etiladi.  

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

 Tushunchalarini aytadilar. 



 

119 

 

2-boqich.  



Asosiy bosqich  

(72 daq) 

2.1.  Mavzu  bo`yicha  ma'ruza  matni 

tarqatiladi  va  uning  rеjasi,  asosiy 

tushunchalar  bilan  tanishish  taklif 

qilinadi.  

Slaydlarni 

Pover 


point 

tartibida 

kimеviy 

rеaktsiyalar 

tеzligi 

va 


kimyoviy 

muvozanat 

to`g`risida 

ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. 

Kimyoviy 

rеaktsiyalar 

tеzligini 

baholash usullari  ochib   bеriladi. 

O`qiydilar. 

 

 



 

Tinglaydilar, 

rеaktsiya 

va 


formulalarni  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.3.  Rеaktsiya  tеzligi  bo`yicha  tеzkor 



so`rov o`tkaziladi. 

Savollarga 

tеzkor 

javob 


bеrishadi;  

 

2.4. Rеaktsiyalar tartibi, molеkulyarligi 



va  mеxanizmi  haqidagi  ma'lumotlar 

bilan tanishtirish. 

 

Tinglaydilar, 



yozib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.3.  Kimyoviy  muvozanatga  ta'sir 



etuvchi omillar tushuntiriladi.  

Tinglaydilar, 

ko`radilar, 

rеaktsiya  formulalarini  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.4.  Katalitik  rеaktsiyalar  misollarda 



tushuntiriladi. 

Tinglaydilar, 

ko`radilar,  

rеaktsiya  ximizmlarini  daftarga 

ko`chirib oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.5.Mavzu 



yuzasidan 

asoy 


tushunchalarni  takrorlash  maqsadida 

pinbord usulidan foydalaniladi. 

Asosiy  tushunchalar  muhokama 

qiladilar.  Ma'lumotlarni  daftarga 

qayd qiladilar. 

 

3-boqich.  



Yakuniy(5 daqiqa) 

 

Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi,  olingan 



bilimlarni 

kеlgusida 

kasbiy 

faoliyatlarida  ahamiyatga  ega  ekanligi 



muhimligiga 

talabalar 

e'tibori 

qaratiladi. 

Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. 

Savollarga javob bеradi. 

Savollar bеrishadi 

 

 



Tayanch  so‟zlar:  kimyoviy  reaktsiyalarning  tezligi,  haqiqiy  tezlik,  gomogen  va  geterogen 

reaktsiyalrning  tezligi,  rektsiya  tezligining  moddalar  kontsentratsiyasi,  haroratga,  katalizatorga 

bo‘liqligi, oddiy va murakkab reaktsiyalar, reaktsiyalarning tartibi, Arrenius tenglamasi, faollanish 

energiyasi, kataliz, katalizatorlar, fermentlar, 

katalizatorning  ta‘sir qilish mexanizmi. 

        

 

 


120 

 

Adabiyotlar: 

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 

2.Ю.А. 


Ершов,Общая 

химия,М., 

Высшая 

школа,2003 



г. 

390 


с.      

3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ 

mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 

4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo-  Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.-

428 b.   

5.E.T.OganesyanNeorganicheskayaximiya. UchebnikdlyaVUZovpospe- 

tsialnostiFarmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s. 

 6.N.L.Glinka,Obshayaximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 

       1980, 780 s. 

 7. H.R.To‘xtayev, Anorganik kimyo ma‘ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b.   

 8.Anorganik 

kimyo: 


Farmatsiya-57230500-bakalavriyat 

ta‘lim 


yo‘nalishi 

uchin 


darslik)|H.R.To‘xtayev  (va  bosqalar);  O‘zROliy  va  o‘rta  maxsus  ta‘lim  vazirligi.-

T.:‖Noshir‖,20011.-520 b.  

 

KIMYOVIY REAKSIYALAR TEZLIGI 

     Kimyoviy  reaksiyalar  gomogen  va  geterogen  reaksiyalarga  bo‘linadi.  Gomogen  reaksiyalar  bir 

jinsli  muhitda  boradi  (masalan  gaz  fazada  yoki  eritmada).  Geterogen  reaksiyalar  har  xil  fazalarda 

boradi (masalan qattiq va suyuq, qattiq va gaz, suyuq va gaz). 

     Kimyoviy  reaksiyalarning  tezligi  deganda  hajm    birligida    vaqt  birligi  ichida  sodir  bo‘ladigan 

to‘qnashishlar  soniga  aytiladi.    Reaksiya  tezligi  odatda  reaksiyaga  kirishayotgan  yoki  hosil 

bo‘layotgan  moddalardan  birortasining    kontsentrasiyasini  vaqt  birligi  ichida  o‘zgarishi  bilan 

xarakterlanadi. 

     Reaksiyaning  tezligi    to‘g‘risida  sistemaning  biror-bir  xossasi  o‘zgarishi  (elektr 

o‘tkazuvchanligi,    rangi,    bosimi,    spektri)  bilan  fikr  yuritish    mumkin.    Agar  t

 1 

  vaqtdan  t



vaqtgacha reaksiyaga kirishuvchi moddalardan birortasining kontsentrasiyasi S

1

 dan S


2

  ga o‘zgarsa, 

t

1

   dan t



2

  gacha bo‘lgan vaqt oralig‘ida reaksiyaning o‘rtacha tezligi :                            

        

         V =

 

 



 

    


 

 

 



    

 

=  



  



  

 



    formula bilan ifodalanadi. 

                     

      Reaksiya tezligi   musbat ishorali bo‘lishi kerak.  Shu sababli, reaksiyaga kirishayotgan modda 

kontsentrasiyasi  vaqt  o‘tishi  bilan  kamayib    borganligi    uchun    kontsentrasiya    o‘zgarishi  manfiy 

qiymat bilan olinadi. Reaksiya davomida  moddalarning  kontsentrasiyasi  beto‘xtov o‘zgarganligi 

uchun reaksiyaning ayni vaqtdagi tezligini,  ya‘ni haqiqiy tezligini bilish  ahamiyatga ega. Haqiqiy 

tezlik formulasi: 

                                                       

                                     V =   

  



  

  

     



                                                       

     Agar  reaksiya  tezligi  reaksiya    mahsulotlari    kontsentrasiyasini  o‘zgarishi  bilan  aniqlansa, 

hosilaning oldiga (+) ishora qo‘yiladi. 

      Reaksiyaga kirishuvchi modda kontsentratsiyasining vaqt 

                                    birligi ichida o‟zgarish grafigi 

     Har  bir  vaqtdagi  haqiqiy  tezlik  shu  nuqtadan  o‘tkazilgan  urinmaning  absissa  o‘qi  bilan  hosil 

qilgan burchagi tangensiga teng. 

V = tg 


 

    Kimyoviy  reaksiyaning  tezligi  moddalarning  tabiatiga,  ularning  kontsentrasiyasiga,  haroratga, 



katalizatorga bog‘liq. 

     Reaksiya tezligiga kontsenratsiyaning ta‘sir etishiga sabab  shuki, moddalar orasida o‘zaro ta‘sir 

hosil bo‘lishi uchun reaksiyaga kirishayotgan moddalarning zarrachalari bir-biri bilan to‘qnashadi.  


121 

 

Lekin  to‘qnashishlarning    hammasi    ham  kimyoviy  reaksiyaga  olib  kelavermaydi,  barcha 



to‘qnashishlarning oz qismigina reaksiyaga olib  keladi. 

     Vaqt  birligi    ichida  ro‘y  beradigan  to‘qnashishlarning  soni  o‘zaro  to‘qnashayotgan 

zarrachalarning kontsentrasiyalariga proportsional  bo‘ladi. 

Bu  son  qanchalik  katta  bo‘lsa,  moddalar  orasidagi  o‘zaro  ta‘sir  shunchalik  kuchli  bo‘ladi,  ya‘ni 

kimyoviy  reaksiya  shunchalik  tez  boradi.  Reaksiya  tezligiga  kontsentrasiyaning  ta‘siri  massalar 

ta‘siri qonunida o‘z ifodasini topgan.                              

       Massalar ta‘siri  qonuni.   1867  yilda  norvegiyalik  olimlar Guldberg va Vaagelar  tomonidan  

ta‘riflangan:"  Kimyoviy    reaksiya   tezligi  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  kontsentrasiyalari 

ko‘paytmasiga to‘g‘ri proportsional". 

aA + bB = cC + dD   

  reaksiya uchun 

V  = k [A]

a

 [B]


 

           V   -reaksiya  tezligi;[A] ;[B]     -  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  konsentrasiyasi;    k-



proporsionallikkoeffitsientlaribo‘lib,  tezlik  konstantasi deb ataladi. 

     Tezlik 

konstantasi 

reaksiyaga 

kirishuvchi 

moddalar 

kontsenrasiyalari 

gatengbo‘lganpaytdagireaksiyaningtezliginiko‘rsatadi. 



Tezlik 

konstantasining 

qiymati 

moddalarning  tabiatiga,  haroratga,  katalizatorga  bog‘liq    bo‘lib,    ularning    kontsentrasiyalariga 

bog‘liq emas.       

      Reaksiya tezligiga haroratning ta‘siri.  Kimyoviy reaksiya sodir bo‘lishi uchun molekulalar bir-

biri  bilan  to‘qnashishlari  kerak.    Lekin  har  bir  to‘qnashish  ham  reaksiyaga  olib  kelavermaydi.  

Masalan,  vodorod  va  kislorod  aralashmasi  uzoq  vaqt  saqlanganda  ham  ular  orasida  sezilarli 

reaksiya  sodir  bo‘lmaydi.  Reaksiya  sodir  bo‘lishi  uchun  dastlabki  moddalar  molekulalaridagi 

atomlar    orasidagi    bog‘    bo‘shashishi  yoki  uzilishi  darkor.    Buning  uchun  molekulalar  ma‘lum 

energiyaga egabo‘lishlari lozim. 

      Molekulaning  reaksiya  sodir    bo‘lishi    uchun    zarur  bo‘lgan  energiya  qiymatiga  faollanish 

energiyasi    E

a   


deyiladi.    Bunday  energiyaga  ega  bo‘lgan  molekulalar  faol    molekulalar  deyiladi. 

Harorat  ortishi  bilan  faol  molekulalar  soni  ortadi,  shu  sababli  reaksiya  tezlashadi.  Reaksiya 

tezligining  haroratga  bog‘liqligi  Vant-Goff  qoidasi  bilan  ifodalanadi:   "Harorat  har  10

o

С   ga 



oshirilganda reaksiya 

 tezligi 2-4 marta tezlashadi". 

 

 

 



 

 

 



     

      


  

 

                   



 

 

 



 

 va 


 

 

 



 

  -     t

2

  va  t


1

    haroratdagi reaktsiya tezligi; 

                       t

2

  ;   t 



1

   -       haroratlar; 

                                 

   -       reaktsiyaning harorat koeffitsienti. 



     Reaksiya  tezlik  konstantasining  harorat  va  faollanish  energiyasiga  bog‘liqligi  Arrenius 

tenglamasi bilan ifodalanadi. 

                      K = 

  

   



 

 

  



 

     E


a

  - faollanish energiyasi

     A  - doimiy son;                           

     e  - natural logarifm asosi (2,31); 

     R  - universal gaz doimiysi (8,31 j/mol K); 

     T  - mutloq harorat, K. 

         Kimyoviy  reaktsiyalar  tezligining    temperaturaga  bog‘liqligi    tajribalar  asosida    Arrenius 

tomonidan  topilgan bo‘lb  quyidagicha ifodalanadi 

                        lnk =  -B|T +C 


122 

 

            B    va  C      -  temparaturaga  bog‘liq    bo‘lmagan  doimiy  sonlar,  ular  reaktsiyaga  kirishuvchi 



moddalarning tabiiati bilan aniqlanadi. 

             Bu tenglama quyidagi ko‘rinishga ega 

                        lnk =  -E

A

|RT+C 



              tengalama to‘g‘ri chiziq tenglamasi bo‘lib grafik echimga ega. 

     Faollanish energiyasi qancha kichik,  harorat qancha yuqori bo‘lsa, reaksiya shuncha tezlashadi. 

Faollanish energiyasi kichik bo‘lgan reaksiyalarning 

 (E  0 < 40 kj/mol) tezligi juda katta bo‘ladi. Bunga misol qilib eritmalarda  ionlar orasida boradigan 

reaksiyalarni keltirish mumkin. 

     Faollanish  energiyasi  katta  (E  0  >  120  kj/mol)  bo‘lgan  reaksiyalarning  tezligi  juda  kichik 

bo‘ladi.  Masalan,  oddiy sharoitda azot va vodorod o‘rtasidagi reaksiya:  

                      N

2

 + 3H


2

  = 2NH


3

 

     Agar faollanish energiyasining qiymati o‘rtacha (40 < E < 120 kj/mol)  bo‘lsa,  bu  reaksiyalar  



o‘rtacha tezlikda borib,  ularning tezliklarinioson o‘lchashmumkin. 

Na

2



SO

4

 + H



2

SO

4



 = Na

2

SO



4

 +  H


2

     Reaksiya modda molekulasidagi atomlar orasidagi bog‘ning bo‘shashishi yoki  uzilishi  hisobiga  



boshlanadi.    Bunda    oraliq  faollangan  kompleks  hosil  bo‘ladi.    Bu  oraliq  kompleks  faollanish  

energiyasini  yutish hisobiga boshlanadi.  Faollashgan kompleks beqaror bo‘lib, tezda parchalanadi 

va reaksiya mahsulotlari hosil bo‘ladi. 

     Bunda energiya ajralib chiqadi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin. 

           H - H                     H ... Cl                  H-Cl 

                 +        

          │     │        



        ----- 

          Cl – Cl                   H ... Cl                   H-Cl 

        dastlabki            faollashgan             reaksiya 

        moddalar             kompleks              mahsulotlari 

  Faollanish energiyasining ahamiyati katta  bo‘lib,  u  o‘z-o‘zidan        

 borishi  mumkin    bo‘lgan  ( 

G<0)  reaksiyalarni  to‘xtatishi  mumkin,    ya‘ni  ular  yo‘lida  to‘siq 



bo‘ladi. 


Download 7.36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling