H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova


Kimyoviybog‟lanishvauningturlari. Kovalent,Ion, mеtall


Download 7.36 Mb.
Pdf ko'rish
bet32/58
Sana02.12.2017
Hajmi7.36 Mb.
#21365
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   58

Kimyoviybog‟lanishvauningturlari. Kovalent,Ion, mеtall 

bog`lanishlar. 

Ta'limning  tеxnologik modеli 

O`quv soati: 2 soat 

tinglovchilar soni: 45-60 ta 



O`quv mashg`uloti  shakli 

Кo`ргазмали маъруза, ахбаротли маъруза 



 

 

Ma'ruzaning tuzilishi: 

1.Kimyoviy bohlanish va uning turlari. 

Kovalеnt. 

Ion va mеtall bog`lanishlar. 

2. Kovalеnt bohlanish va uning xossalari. 

Bog`ning yo`nalganligi,tuyinganligi, uzilish enеrgiyasi. 

Valеnt bog`lanishlar va MO usullari. 

Molеkulararo ta'sirlashuv. 



O`quv  mashg`ulotining  maqsadi:Kimyoviy  bog‘lanish  kimyo  fanining  nazariy  asoslarini  tashkil 

etadi. Shuning uchun ham kimyoviy bog‘lanishni bilish 

mutaxassislik boyicha fanlarni puxta egallashga yordam  beradi.  Ayniqsa dori moddalarning ta‘sir 

qilish mexanizmini tushunish uchun mo- 

lekuladagi atomlarning bog‘lanish tartibini yaxshi tushunish kerak. 

Pеdagogik vazifalar: 

 

 



Kovalеnt 

bog`lanish 

to`g`risidagi 

ma'lumotlar bilan tanishtirish. 

 

Kovavеnt bog`lanishning xossalari. 



 

Atom  orbititallarning  gibridlanishi  bilan 



tanishtirish . 

 



Molеkularo ta'sirlashuvlar. 

O`quv faoliyatining natijalari: 

talabalar biladilar: 

 



Kimyoviy bog` hosil bo`lish mohiyatini  bilish; 

 



Kovalеnt 

bog`lanishning 

to`yinganligi, 

yo`nalganligini va bog` mustahkamligini izohlash; 

 

Gibridlanish  usullari  to`g`risida  tassavurga  ega 



bo`lish; 

 



Valеnt 

bog`lanishlar 

usuli 

va 


MO 

usulida 


molеkulalar hosil bo`lishini tushuntirish;  

 



Molеkulalaro  ta'sirlarni  farmatsiyadagi  ahamiyatini 

tushunish; 



Ta'lim usullari 

Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord 



Ta'lim vositalari 

Ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanmalar,  kompyutеr, 

slaydlar,  ko`rgazmali matеriallarlar,  skotch, qog`oz, 

O`qitish shakllari 

Ommaviy,  jamoaviy 



O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona 



Monitoring va baholash 

Tеzkor so`rov, savol-javob  



235 

 

 



II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI 

Ta'lim shakli. Ish 

bosqichi 

Faoliyat 

 

o`qituvchiniki 



talabalarniki 

 

Маъруза: тайёргарлик босqичи  

 

1-bosqich. 



O`quv mashg`ulotiga 

kirish(3 daq) 

 

 1.1.Mashg`ulot  mavzusi  va  maqsadini 



aytadi, 

talabalarning 

kutilayotgan 

natijalar 

еtkaziladi; 

Mashg`ulot 

ko`rgazmali  ma'ruza  shaklida  borishini 

ma'lum qilinadi. 

  1.2.  Aqliy  hujum  yordamida  ushbu 

mavzu 


bo`yicha 

ma'lum 


bo`lgan 

tushunchalarning 

aytilishini 

taklif 


etiladi.  

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

Tushunchalarini aytadilar. 



 

2-boqich.  

Asosiy bosqich  

(70 daq) 

  2.1.Mavzu  bo`yicha  ma'ruza  matni 

tarqatiladi  va  uning  rеjasi,  asosiy 

tushunchalar  bilan  tanishish  taklif 

qilinadi.  

Slaydlarni 

Pover 


point 

tartibida 

kimyoviy 

bog`lanish 

haqidagi 

ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. 

Kimyoviy  bog`lanishning  turli  usullari    

bеriladi. 

O`qiydilar. 

 

 



Tinglaydilar, 

rеaktsiya 

tеnglamalarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.3.Kimyoviy 



bohlanishdan 

tеzkor  


so`rov o`tkaziladi. 

Savollarga tеzkor javob bеrishadi;   

2.4.Valеnt  bog`lanishlar  va  MO  usuli 

bilan tanishtirish. 

Tinglaydilar,  yozib  oladilar.  Savol 

bеradilar. 

 

2.3.Kimyoviy 



bog`lanishga 

tеgishli  

multimеdia matеriallari ko`rsatiladi. 

Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma 

matеriallarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.4.  Molеkulalarni  fazoviy  holatlari  va 



valеnt burchaklar topiladi. 

Tinglaydilar,  ko`radilar,    rеaktsiya 

tеnglamalarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.5. 



Mavzu 

yuzasidan 

asosiy 

tushunchalarni  takrorlash  maqsadida 



pinbord usulidan foydalaniladi. 

Asosiy  tushunchalar  muhokama 

qiladilar.  Ma'lumotlarni  daftarga 

qayd qiladilar. 

 


236 

 

3-bosqich.  



Yakuniy(7 daqiqa) 

Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi,  olingan 

bilimlarni 

kеlgusida 

kasbiy 

faoliyatlarida  ahamiyatga  ega  ekanligi 



muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 

Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. 

Savollarga javob bеradi 

Savollar bеrishadi 

 

 

Tayanch so‟zlar:kimyoviy bog‘, valent bog‘lanishlar usuli, molekulyar orbitallar usuli, ion 

bog‘lanish, metal bog‘lanish, molelularo ta‘sirlar.  



 

Adabiyotlar: 

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 

2.Ю.А. Ершов,Общая химия,М., Высшая школа,2003 г. 390 с. 

3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ 

mualliflar: S.N.Aminov,R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 

4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo-  Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.-

428 b.   

5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, 

       Vыsshaya shk. 1981. 679 s. 

6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe- 

       tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s. 

7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 

       1980, 780 s. 

8. H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O‘qituvchi. 1984. 422 s. 

9. H.R.To‘xtayev, Anorganik kimyo ma‘ruzalar matni. Toshkent,2008.244 b.   

10.Anorganik 

kimyo: 

Farmatsiya-57230500-bakalavriyat 



ta‘lim 

yo‘nalishi 

uchin 

darslik)|H.R.To‘xtayev  (va  bosqalar);  O‘zROliy  va  o‘rta  maxsus  ta‘lim  vazirligi.-



T.:‖Noshir‖,20011.-520 b.  

 

 Kimyoviy bog‟lanishning tabiati 

Uuchta  turi:kovalent,  ion va metall bog‘lanish. 

VBUida : 

         1)  kimyoviy      birikma    ikkita    atomdagi  qarama-qarshi    spinli  elektronlarning    o‘zaro 

juftlashuvi hisobiga . 

                     H ·   +   · H   =   H : H            

         2)  kimyoviy    birikmada    elektron  bulutlar  bir-birini  qanchalik  ko‘p  qoplasa,  bog‘ 

shunchalik mustahkam. 

                     ..              ..                    ..    .. 

                   :C ·   +    · Cl:    =      : Cl  : Cl: 

                     ..              ..                    ..   .. 

     Ikki xil turi ma‘lum:  qutbli va  qutbsiz kovalent bog‘lanish. 

          Qutbsiz kovalent  bog‘lanish  bir  xil atomlar orasida .  

H

 2

,  O



2

,  Cl


2

, N


2

, F


2,

 Br


2

, I


2

  qutbsiz kovalent bog‘lanish.  

Bu atomlarninig elektromanfiyligi bir xil:                         

2,1 2,1                    2,8  2,8              3,07  3,07 

                               ..     .. 

 H : H                   : Cl : Cl:               :N ::: N: 

                               ..     .. 


237 

 

H



2

O, H


2

S, HCl, NH

3

 , HF   qutbli  kovalent  bog‘lanish.   



                                 2,1    2,8 

                              

+

           ·· 



 

-



 

                                 H    :  Cl :    

                                            ··  

         Molekulaning  qutbliligi  dipolning  elektr  momenti  ( e

*

l)    yoki  dipol  momenti  bilan 



o‘lchanadi:  

=q



*

l ; 


 q-atomlardagi effektiv zaryadi(kulonlarda). l- qutblararo masofa(m).   

        Dipol momenti debaylarda(D)(golland fizigi Debay sharafiga).      

  1D = 10 

-18


   elektrostatik zaryad birligiga   

  1D = 3,33 5

 10 


-30

 kulon. metrga     

                                   HCl,    HBr,       HI  

dipol momenti  1,04;    0,79      0,87 D.         

 BeCl

2

,   CO



2

,   BeH


2

,    BF


3

,     SO


3

 

 simmetrik tuzilishga ega ,  dipol momenti nol. 



  NH

(



=1,46 D), H

2

O (


=1,84 D), brombenzol (

=1,64 D),  



asetonitril (

=3,90 D)  qutbli molekulalardir.  



CO

2

  va SO



2

 molekulalarida E-O bog‘i qutbli,  

manfiy qutb kislorodga yaqin joylashgan. 

  CO


2

  qutbsiz  molekula  u chiziqli  

SO

2

 –molekulasi burchakli molekula qutbli. 



CH

4

, CCl



4

 molekulalari qutbsiz bo‘lgan holda 

     CHCl

3

(



=1,15 D), 

     CH

2

Cl



(



=1,58 D) 

     CH


3

Cl (


=1,97 D) molekulalari qutbli tabiatga ega.   

        L.Poling  :  elektromanfiyliklar  farqidan  atomning  ionlilik  darajasini  aniqlash  mumkin.  

Bunda  elektromanfiyliklar farqi bilan ion bog‘ hosil qilish darajasi bog‘lanadi. 

 C-I bog‘idan C-F bog‘iga o‘tgan sari bog‘ning ionlilik darajasi ortadi(1- jadval).  

2. Kovalent  bog‘lanish hosil qilish usullari 

        Atomning tinch holatdagi toq elektronlari hisobiga.  

Azot atomida uchta toq elektron bor:                       

                         2s                     2p        

 

 



 

2



  va NH

3

  molekulalarida azotning kovalentligi  3  . 



                              .                            ..             

                           . N :   + 3 · H  = H:N:H 

                              .                           ..   

                                                          H 

                                        2p

2

 



              2s

2

 



 

 

          



CO

2

  va  CH



4

 

              2s



2  

             2p

2

                                              2s



1

             2p

3

 

 



    C *        

    C                

          

Juft  elektronlarni 

qo‘zg‘algan holatga o‘tishi hisobiga.: xlorning qo‘zg‘almagan:  

 



 

 





 





 

 



 

 



 



 

 



 





 

 



 

 



238 

 

 



 

 

 



 

 

 



            F   I    Cl      1,III,V,VII       S  VI,IV, II         SO

2

,  SCl



4

,  SF


6

           Donor akseptor bog‘lanish hisobiga. 



 Ammoniy ioning hosil bo‘lishi: 

                            H 

                            · ·                            

                     H :  N : 

                            · · 

                            H 

                       : NH

3  


   + H

+



  [:NH

4

 ] 



+

 

                   azot (donor) electron  jufti beradi 



vodorod atomi (akseptor) orbital berilishi  .  

          Bir atomning bo‘linmagan elektron jufti,  

ikkinchi atomning bo‘sh orbitali hisobiga donor akseptor bog‘lanish .  

                          ..                                         .. 

                    H: O :   + H

+



         [   H:O: H ]

 +

 



                          ..                                          ..  

                 Zn

2+

+ 4 H


2

O  


  [Zn(H


2

O)

4



 ]

2+

 



Kovalent  bog‘ning to‘yinganligi. 

         Atomning  kovalent bog‘lari soni chegaralangan.  

           Valent orbitalllar soni ,   energetik jihatdan qulay holatlar sonidir.  

       Kvant-mexanik hisoblar  orbitallarda tashqi 

       s-,  p-   va tashqaridan ikkinchi d- orbitallar kiradi. 

I  davrda maksimal kovalentlik   1.         

           II davda maksimal kovalentlik     4.                   


239 

 

III davrda kovalent bog‘ hosil qilishda  



s-, p-  d- orbitallar ishtirok etadi.  

 s, p (4ta) va  d (5ta) orbitallar  va maksimal valentligi   9.  

          Atomning  ma‘lum  bir  kovalent  bog‘lar  hosil  qilish  qobiliyati  kovalent  bog‘ning  

to‘yinganligi   deyiladi.                           

 

 

 



 

2-rasm. Vodorod molekulasi  va 

-bog‘ hosil bo‘lishida elektron bulutlarni qoplanishi. 



 

3-rasm.


-, 


- va 


- bog‘larning hosil bo‘lishida  elektron 

bulutlarning qoplanish sxemasi. 

Gibridlanish nazariyasi 

          Gibridlanish nazariyasi 1934 yilda J.Sleter va L. Poling ishlab chiqilgan. 

 Gibrid  orbitallarning  qoplanishidagi  yuza  alohida  olingan  orbitallardan  ko‘ra  ko‘proq  bo‘ladi. 

Gibridlanish  jarayonida  dastlabki  atom  orbitallarning  soni  o‘zgarmay  qoladi.                      sp- 

gibridlanish.  BeF

2

  molekulasini 



 

 

 



 

5-rasm. BeF

2

 molekulasini hosil bo‘lishida  2s- va 2p-orbitallarining qoplashi. 



 

6- rasm.  sp-gibrid orbitallarining alohida hosil bo‘lish sxemasi. 



240 

 

            sp



2

 gibridlanish.  

 Bor ftorid   1s va 2p orbitaldan uchta yangi sp

2

 gibrid orbitallar.   burchak 120



o

  bo‘ladi.  bitta s 

va  ikkita p orbitallar   

sp



gibridlanish  deyiladi.  

BCl


3

, SO


3

, CH


2

=CH


2

 molekulalarida sp

2

 gibridlanish. 



            sp

3

-gibridlanish.  CH



4

  ;  CCl


4

    s va uchta p elektronga ega. Markaziy  atom sp

3

  (7-rasm) 



gibridlangan.  Molekula    tetraedrik  tuzilishga  ega,  valent  burchaklar  bo‘lsa  109

o

28‘  ni  tashkil 



etadi.   

 

        7-rasm. Valent orbitallarining gibridlanishi. 



            Markaziy atomdagi bo‘linmagan elektronlar juftining molekula tuzilishiga ta‘siri.  

Metan, suv va ammiak molekulalari valent burchaklar  

CH

4  


109

o

28 ‗,          NH



3

-107,5 


o

               H

2

O 104,5 


o

 . 


 

       8-rasm. Metan, suv va ammiak molekulasidagi kimyoviy bog‘larning hosil bo‘lishi.      

           sp-  BeF

2

, CO



2

 valent burchaklar 180

o

 . 


            EA

3

  burchak 120



o

 . BF


3

, SO


3

 va boshqalar.      

            :EA

2

 SO



2

, NO


2

, H


2

SO

3



 va HNO

2

 



          sp

3

 (CCl



4

, CF


4

, CH


4

, HClO


4

, H


2

SO

4



, H

3

PO



4

 

          SP



3

      (NH

3

, HClO, HClO



2

, H


3

O

+



, PCl

3

) . 



 

4. Kimyoviy bog‘ning asosiy tavsiflari 

                Bog‘ning  uzunligi  bog‘lanishda  ishtirok  etgan  atomlarning  yadrolari  orasidagi 

masofadir.  

    Bog‘larning uzunligi nanometrda (nm) yoki A

o

 da o‘lchanadi. 



            Masalan, C-F,   C-Cl,    C-Br, C-I   

0,138 nm ,            0,214 nm  

                     C-C da 0,154 nm 

                     C

C da  0,120 nm   



C-F,   H-H,    O=O  va N

N  



                  0,142    0,074;    0,0121;   0,110 nm  

241 

 

            Kimyoviy bog‘ni uzish uchun zarur bo‘ladigan eng kam energiyaga bog‘lanish energiyasi 



deyiladi. kJ/mol 

C-C,  C=C, C

C qatorida  486,2 kJ/ mil dan  945,3 kJ/mol  



gacha      C-F  va  C-I  

            C-F  bog‘idir (486,1 kJ/mol). 

                  5. Molekulyar orbitallar usuli  

          Valent bog‘lanishlar usuli  kamchiliklari: 

         -  ba‘zi  moddalarda  elektron  juftlar  yordamisiz  bog‘lanish  .    XIX  asrning  oxirida  Tomson 

molekulyar vodorod ionini  (H

2

+

)       



   -tarkibida toq elektronlar bo‘lgan moddalargina magnitga  tortiladi.   

-erkin radikallar  tarkibida ham juftlanmagan elektronlar bo‘ladi. 

          -benzolga  o‘xshash  aromatik  uglevodorodlarning  tuzilishini  valent  bog‘lanishlar 

tushuntirib bera olmaydi. 

          molekula  hosil    bo‘lishida  toq  elektronlarning  rolini  ko‘rsatadigan  nazariya  1932  yilda 

Xund  va  Malliken  tomonidan  yaratilgan  bo‘lib,  bu  nazariya  molekulyar  orbitallar(MO) 

nazariyasi nomini oldi. 

          MO  nazariyasini  yaratishda    AO  tuzilishi  haqidagi  kvant-mexanik  tasavvurlar  molekula 

tuzilishi uchun qo‘llanadi. 

         Atom bir markazli (bir yadroli) sistema, molekula ko‘p markazli sistema. 

MO  usulining  bir  necha turlari bor.  

AO  chiziqli  kombinasiya  usuli  ( AOCHK).   

         Bu  usulda  elektronning  molekulyar  to‘lqin  funksiyasi,  o‘sha  molekulani  tashkil  etgan 

barcha  atomlardagi  elektronlarning  to‘lqin  funksiyalaridan  kelib  chiqadigan  chiziqli 

kombinasiya,  ya‘ni  MO  tasvirlovchi  funksiyalarni  molekulani    tashkil  etgan  atomning 

funksiyalarini bir-biriga qo‘shish va bir-biridan ayirish natijasida topiladi. 

         Agar  biz    tarkibida  bitta  elektron  va  ikkita  yadro  bo‘lgan  molekulada  elektron  harakatini 

ikkita to‘lqin funksiya bilan izohlash mumkin. 

   Bog‘lovchi simmetrik funsiya:    

 



1

 = C


1

 



1

 + C


2

 



2

 

Bo‘shashtiruvchi antisimmetrik :   



  = C



1

 



1

 - C


2

 



2

 

 



          C

1

 , C



  - koeffitsientlar;  

1

    ,   



2

    -      ayni  elektronning    birinchi  va  ikkinchi  yadroga  oid  to‘lqin  funksiyalari;  



 

1



    - 

simmetrik funksiya 

2

  - antisimmetrik funktsiya  



 

 

 



 

           9-rasm. 1s- atom orbitallardan bog‘lovchi (chapdagi a va b) va bo‘shashtiruvchi (o‘ngdagi 

a va b)  orbitallarning hosil bo‘lishi.   

         MO  usulida molekula tarkibidagi elektronlarning o‘zaro  ta‘siri  e‘tiborga  olinmaydi.   

MO da  s,  p,  d,  f     kabi,  MO da ham 



,  


  va 


 harflari bilan belgilanadi.  

AO elektronning energiyasi bosh va orbital kvant sonlarga bog‘liq, magnit kvant songa bog‘liq 

emas. 


MOda  elektronning  energiyasi  orbitalning  yo‘nalishiga,    magnit  kvant  soniga    ham    bog‘liq,    

molekulada  yadrolarni bir-biriga bog‘lab turgan yo‘nalish boshqa yo‘nalishlardan farq qiladi.  



242 

 

 



 

                           

 =   ±1 bo‘lsa,   



  -holat deyiladi 

 

         n 



bog‘

 

e



 -  n 

bo‘shash


 

e

 



BT = ------------------ 

                   2 

bog


 

e

 – 



bog‘lobvchiorbitallardagielektronlarsoni; 

 

 



bo‘shash


 

e

 



– 

bo‘shashtiruvchiorbitallardagielektronlarsoni;  

2H(1s

1



H

2



[

bog‘l



 1s)

2

]   



bog‘lanish tartibi 1 ga teng:            

                                               2  -   0 

                                     BT= -------------  =  1           

 



                                                  2 

           Vodorod  molekulasini  hosil  bo‘lishida  435  kJ/mol  issiqlik  ajralib  chiqadi.      2H(1s

1





H

2

[



bog‘l


 1s)

2

]        



 

   2.Molekulyar 

vodorod 

ioni. 


Agar 

H

2



+

 

ioninhg 



hosil 

bo‘lishi 

qaralsa, 

H(1s


1

)+H


+

(1s


o

)



H

2

+



[(

bog‘1



s

1

)].                           



 


Download 7.36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling