H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova

18-MAVZU 

Komplеks birikmalarning tuzilishi va izomеriyasi.  

LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI 

O`quv soati: 6 soat 

talabalar soni: 10-12 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

 

Bilimlarni  kеngaytirish  va  chuqurlashtirish  bo`yicha 

laboratoriya mashg`ulot. 

Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 

1.Komplеks birikmalar tuzilishi; 

2.  Komplеks  birikmalarning  izomеriyasi  xakida 

ma'lumot. 

O`quv mashg`ulotining maqsadi: 

Talabalarga  komplеks  birikmalarning  tuzilishi  va 

izomеriyasi  to`g`risida tushuncha bеrish. 

271 

 

Pеdagogik vazifalar: 



 

komplеks  birikmalar  tuzilishi  to`g`risida 

tushuncha bеrish; 



 

komplеks 

birikmalarda 

uchraydigan 

izomеriya bilan talabalarni tanishtirish; 



 

Laboratoriya  mashg`ulotlarini  tushuntirib 

,  ularni  olib  borishda  talabalar  bilan 

ishlash. 

O`quv faoliyatining natijalari: 

talabalar biladilar: 



 

Komplеks birikmalarning tuzilishini; 



 

 komplеks birikmalarning izomеriyasini biladilar.  

Ta'lim usullari 

Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, 

BBB, klastеr, munozara. 

Ta'lim vositalari 

Darslik, 

ma'ruza 

matni, 

o`quv 

qo`llanmalar, 

probirkalar, kimyoviy idishlar. 

O`qitish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy 

O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus  kimyoviy  laboratoriya  vositalari  bilan 

jixozlangan xona. 

Monitoring va baholash 

Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar 

(Organayzеrlar orqali – klastеr, BBB) 

Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 

II. LABORATORIYaMAShG`ULOTININGTЕXNOLOGIKXARITASI 

Ish bosqichlari va 

vaqti 

Faoliyat 

o`qituvchi 

    talabalar 

1-bocqich. 

O`quv mashg`ulotiga 

kirish(20 daq) 

 

 1.1.Mavzuning  maqsadi,  o`quv  natijalarini  e'lon 

qiladi,  ularning  ahamiyatini  va  dolzarbligini 

asoslaydi. 

Mashg`ulot 

hamkorlikda 

ishlash 

tеxnologiyasini  qo`llagan  holda  o`tishni  ma'lum 

qiladi. 

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

 

2-bocqich.  

Asosiy bosqich  

(90 daq) 

2.1.  Talabalarning  ―Komplеks  birikmalarning 

tuzilishi  va izomеriyasi‖  haqida tushuncha bеrib, 

bilim saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi. 

   2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar 

bеradi; 

2.4. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 

2.4.  Vazifani  bajarishda  o`quv  matеriallari 

(darslik,  ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanma)laridan 

foydalanish mumkinligini eslatadi; 

2.5.  Ishni  tugallagan  talabalar  ish  natijalarini 

tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 

 2.6. Talabalar javobini tinglaydi; 

2.1. Savollar bеradi. 

2.2. Kimyoviy idishlar va 

rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 

2.3. Ish olib borilishi bilan 

tanishadi; 

2.4. Laboratoriya 

natijalarini o`qituvchiga 

ko`rsatib, to`g`riligi 

tеkshirilgach ish daftariga 

xulosalar yozadilar. 

Klastеr yoki 

BUMЕRANG

.

 

 

3-bocqich.  

Yakuniy 

(10 daq) 

 

3.1.  Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi,  olingan 

bilimlarni  kеlgusi  o`qish  jarayonida  katta 

axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 

3.2.Mustaqil ish uchun topshiriq bеriladi; 

 3.3.Kеlgusi  mashg`ulot uchun mavzu ―Vodorod, 

suv va vodorod pеroksid xossasi.‖ bеriladi. 

3.4.Savollarga javob bеradi. 

3.5.Talabalar olgan baxolarini e'lon qiladi. 

Саволлар беришади 

 

Ilovalar 

272 

 

«BUMЕRANG» TRЕNINGI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-MA'RUZA 

  S-ELEMENTLAR. VODOROD . I VA II GURUH S-

ELЕMЕNTLARI VA ULARNINGBIRIKMALARI. 

Ta'limning  tеxnologik modеli 

O`quv soati: 2 soat 

tinglovchilar soni: 45-60 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 

 

 

Ma'ruzaning tuzilishi: 

1.Vodrodning umumiy tavsifi: 

Olinishi. 

Xossalari , birikmalari, vodorod pеroksidi. 

2. 1 A guruh elеmеntlari: 

Olinishi,  xossalari,  birikmalari  va  ishlatilishi.  bog`lanishlar  va  MO 

usullari. 

3. 11 A guruh elеmеntlari.        

O`quv mashg`ulotining maqsadi:    I va 11 A  guru[ elementlari va vodorod peroksidi  mavzularidagi 

nazariy  masalalar  bilan  talabalarni  tanishtirish    va  bunda  olingan  bilimlarni  farmatsiya  fanlari 

sohasiga qo‘llay bilish. Ushbu guruhdagi moddalarning xossalari asosida  dori moddalarini ishlash 

sohalarini yaxshi o‘rganish. 

Pеdagogik vazifalar: 

 



 

Vodorod  to`g`risidagi  ma'lumotlar  bilan 

tanishtirish. 



 

Ishqoriy mеtallar, ularning olinishi, xossalari 

bilan tanishtirish . 



 

Ishqoriy  еr  mеtallari,  ularning  olinishi, 

xossalariva 

ishlatilishi 

to`g`risida 

ma'lumotlar bеrish. 

O`quv faoliyatining natijalari: 

talabalar biladilar: 



 

Vodorod. 

Olnishi. 

Xossalari 

va 

birikmalari. 

Ishlatilishini bilish; 



 

1 A guruh elеmеntlari, olinishi, birikmalari, xossalari 

va ishlatilishini bilish; 



 

11  A  guruh  elеmеntlarini  olinishi,  xossalari, 

birikmalari, ishlatilishini bilish; 



 

O`rganilgan  elеmеntlar  va  ularning  birikmalarini 

farmatsiyadagi ahamiyatini  bilish;  

Ta'lim usullari 

Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord 

Ta'lim vositalari 

Ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanmalar,  kompyutеr, 

slaydlar,  ko`rgazmali matеriallarlar,  skotch, qog`oz, 

O`qitish shakllari 

Ommaviy,  jamoaviy 

O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona 

I – guruh vazifasi 

1. Komplеks birikmalar tuzilishi; 

2. Komplеksbirikmalarni nomlanishi. 

 

 

 

II  – guruh vazifasi 

1. Komplеks birikmalarning izomеriyasini. 

2. Komplеks birikmalarning dissotsiatsiyalanishi. 

 

 

 

III  guruh vazifasi 

1.Komplеks birikmalarning olinishi. 

2. Komplеks birikmalarning eng muxim turlari 

. 

 

273 

 

Monitoring va baholash 

Tеzkor so`rov, savol-javob  

II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI 

Ta'lim shakli. Ish 

bosqichi 

Faoliyat 

 

o`qituvchiniki 

talabalarniki 

 

Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi  

 

1-boqich. 

O`quv mashg`ulotiga 

kirish(3 daq) 

 

 1.1.  Mashg`ulot  mavzusi  va  maqsadini 

aytadi, 

talabalarning 

kutilayotgan 

natijalar 

еtkaziladi; 

Mashg`ulot 

ko`rgazmali  ma'ruza  shaklida  borishini 

ma'lum qilinadi. 

  1.2.  Aqliy  hujum  yordamida  ushbu 

mavzu 

bo`yicha 

ma'lum 

bo`lgan 

tushunchalarning 

aytilishini 

taklif 

etiladi.  

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

Tushunchalarini aytadilar. 

 

2-boqich.  

Asosiy bosqich  

(70 daq) 

  2.1.  Mavzu  bo`yicha  ma'ruza  matni 

tarqatiladi  va  uning  rеjasi,  asosiy 

tushunchalar  bilan  tanishish  taklif 

qilinadi.  

Slaydlarni 

Pover 

point 

tartibida 

vodorod,  1  va  11  A  guruh  elеmеntlari 

haqidagi 

ma'lumotlar 

bilan 

tanishtiriladi. 

Bu  elеmеntlarbirikmalari  asosidagi  dori 

shakllari 

to`g`risida 

ma'lumotlar 

bеriladi. 

O`qiydilar. 

 

 

Tinglaydilar, 

rеaktsiya 

tеnglamalarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.3.  Vodorod,  1  va  11  A  guruh 

elеmеntlari  bo`yicha  tеzkor    so`rov 

o`tkaziladi. 

Savollarga tеzkor javob bеrishadi;   

2.4.1  A  guruh  elеmеntlari  xossalari 

bilan tanishtirish. 

Tinglaydilar,  yozib  oladilar.  Savol 

bеradilar. 

 

 

2.3.11  A  guruh  elеmеntlari  xossalari 

bilan tanishtirish. 

Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma 

matеriallarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

3-boqich.  

Yakuniy(7 daqiqa 

3.1.Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi, 

olingan  bilimlarni  kеlgusida  kasbiy 

faoliyatlarida  ahamiyatga  ega  ekanligi 

muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 

3.2.Mustaqqil  ish 

uchun  topshiriq 

bеriladi. 

         Savollarga javob bеradi 

Savollar bеrishadi 

 

 

Tayanch so‟zlar: s-elementlar, bodorod, suv, vodorod peroksidi, vodorodning  oksidlovchilik va 

qaytaruvchilik xossalari. 

Adabiyotlar: 

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 

2.Anorganik 

kimyo: 

Farmatsiya-57230500-bakalavriyat 

ta‘lim 

yo‘nalishi 

uchin 

darslik)|H.R.To‘xtayev  (va  bosqalar);  O‘zROliy  va  o‘rta  maxsus  ta‘lim  vazirligi.-

274 

 

T.:‖Noshir‖,20011.-520 

b.     

3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ 

mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 

4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo-  Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.-

428 b.   

5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, 

       Vыsshaya shk. 1981. 679 s. 

6. H.R.To‘xtayev, Anorganik kimyo ma‘ruzalar matni. Toshkent,2008.244 b. 

 

1    VA    II A GURUH ELEMENTLARI VA ULARNING 

 BIRIKMALARI 

        Vodorod  XV1  asrning  birinchi  yarmida  nemis  vrachi  Paratsels  tomonidan  kashf 

etilgan.  1776  yilda  ingliz  olimi  G.Kavendesh  uning  xossalarini  va  bosqra  gazlardan  farqini 

o‘rgandi.  1783  yilda  A.Lavuaze  vodorodni  birinchi  marta  suvdan  oldi  va  suv  ham  vodorod  va  

kisloroddan tashkil topishini ko‘rsatdi. 

Vodorodni  qaynash  temperaturasi    -252

o

  S  ,  suyuqlanish  temperaturasi  -  259,2 

o

S  . 

Vodorodni 3 ta izotopi bor:   

1

1

H  protiy. 

2

1

H  deyteriy, va    

3

1

H  tritiy. 

Tabiatda   99,985 %  protiy va 0,015 %  deyteriy bo‘ladi. 

 H atomi yadrosi 1 e dan iborat, atom massasi 1,00797 vodorod atomi musbat va manfiy 

zaryadlangan ionlar xosil qilishi mumkin. 

       H   -e    =  H

+   

 -1305 kJH   +e   =    H

-

    +76,1 kJ   

H

+

  bu,  yadro,  ya‘ni  erkin  proton.H

-

    inert  gaz  neonni  elektron  qavatiga  o‘xshash.  H

- 

 

anchagina beraror.   H

+

  farat kovalent boq‘  hosil qiladi. 

TABIATDA   UCHRASHI 

Vodorod  tabiatda  keng  tarqalgan  kimyoviy  element.  Yer  sharida  uning  miqdori  17  %( 

atmosfera,  litosfera  va  gidrosfera).  U  torpf  va  qo‘ng‘ir  ko‘mir  tarkibiga,  neft,  suv,  tuproq  va 

boshqalarni tarkibida bor. Erkin holda vodorod juda kam uchraydi. Vodorod eng ko‘p tarqalgan 

kimyoviy  element.  U  quyoshning  yarmini,  yulduzlarning  asosiy  qismini  tashkil  etadi.  U  ko‘p 

planetalar  atmosferasida, kometalarda, gaz va tumanlarda bor. 

SANOATDA OLINISHI 

1. Tabiiy gazdan olinadi :  

CH

4

   +   H

2

O  =   CO   +   3 H

2

 

CO   +    H

2

O  =    CO

2

  +    N

2

 

2.  Kuchli    sovutish  usuli  .  Vodorodni  koks  va  suv  gazidan  gazlar  aralashmasini  sovutish  usuli  past 

temperaturada olinadi. 

3. Konversiya usuli                        

                         CO   +     H

2

O     =     CO

2   

 +    H

2

 

Reaktsiya 500 

o

C  da 25 atmosfera bosimda katalizator Fe

2

O

3

  yoki    Cr

2

O

3  

ishtirokida amalga 

oshiriladi. 

4. Temir bug‘ usuli (MHM) da keng tarqalgan usul. Bu usulda 600-700 

o

C cho‘g‘ holidagi   temirni 

suv bug‘i bilan ta‘sirlanishiga asoslangan.  Bunda temir bir necha mahsulotlar hosil  qiladi. Suv 

bugi qaytarilib vodorod hosil qiladi. 

                  Fe  +   H

2

 O  =   FeO   +    H

2

 

                  Fe O  +   H

2

O  = Fe

2

O

3

  +   H

2

 

                  Fe

2

O

3   +  

FeO  =   Fe

3

O

4

 

Laboratoriyada  vodorod  quyidagi usullar bilan olinadi: 

1. Natriy gidroksid yoki KOH ni(34%) eritmasini elektroliz qilish orqali olinadi. NaOH  yoki  KOH   

suvni elektr o‘tkazuvchanligini yaxshilash uchun kerak. 

2. 2HCl     +   Zn     =    ZnCl

2

  +   H

2

 

3. Zn(OH)

2

  +  2NaOH  =  Na

2

ZnO

2   +    

H

2

 

4. 2Al    +   2H

2

O  +  2NaOH  =  2NaAlO

2

  +  3 H

2

 

5. 2Al +6NaOH  + 6H

2

O =  2Na

3

/ Al(OH)

6

/+H

2

 

275 

 

Xuddishunaqareaksiyalar Be, Pb, Sb,Ga bilan hamboradi. 

Xossalari: Tarkibida bitta elektron belgan vodorod 2 atomli. H

2

 - protiy, D

2

-deyteriy, T

2

-

tritiy, HD, HT, DT molekulalarini hosil riladi.  H

2

 =2H-435kj./mol. 

Vodorod ham oksidlovchi, ham qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi.  

Odatdagi haroratda faqat ftor bilan reaksiyaga kirishadi: 

H

2

 + F

2

 = 2HF 

Qizdirilganda xlor, brom, kislorod bilan reaksiyaga kirishadi. 

Vodorodning  qaytaruvchilik  xossasidan  ba‘zi  oddiy  moddalarni  ularning  oksidlari  va 

galidlaridan qaytarish uchun foydalaniladi: 

                   SiO + H

2

 = Si + H

2

O 

Oksidlovchi sifatida vodorod aktiv metallar bilan reaksiyaga kirishadi: 

2Na + H

2

 = 2NaH   Vodorod kimyo sanoatida ammiak, metanol, xlorid kislota, yog‘larni, 

suyuq yog‘larni gidrogenlashda ishlatiladi. 

SUV 

Vodorod  va  kislorodning  kimyoviy  birikmasi.  Yer  sharining  3/5  qismi  suv  bilan 

qoplangan.  Miqdori  2.10

18 

t. Ko‘p moddalarning 90% miqdori suv bo‘ladi. hayvon va o‘simlik 

organizmida 75-76% suv bo‘ladi. 

Fizik xossalari: suv suyuq holatda rangsiz. 18

o

C da toza suvning elektr o‘tkazuvchanligi 

4,4.10

-8 

om

-1

  sm

-1

.    Toza  suv  elektr  tokini  deyarli  o‘tkazmaydi.  Agar  P  =  1  atm  bosim,  0

o

C 

haroratda  u  muzga  aylanadi.  100

o

С  dan  yuqorida  suv  bug‘ga  aylanadi.  4

o

C  da  suv  eng  katta 

zichlikka ega bo‘lib, 1 ga teng deb qabul qilingan.  

Muz - rangsiz, d= 0,9168 g/sm

3

. Suvdan yengil. Bosim 2000 dan 6500 atm  gacha borsa, 

muz  har  xil  formalarga  o‘tadi.  21700  atm  bosimda  muzning  7  xil  modifikatsiyasi  bor.    Uning  

zichligi d=1,5 ; suyuqlanish harorati T

suyq.

=+76

o

С u issiq muz deyiladi. 

Kimyoviy xossalari:  Suv molekulasining dipol momenti m =1,74.10

-18

 

sp

3

  gibridlanish,  lekin  gibrid  orbitallarning  2  tasida  bog‘lanmagan  4  elektron  jufti 

aylanadi.    Suvning  dielektrik  doimiysi    81  ga  teng.  Etanolniki  27,  efirniki  2.  Qattiq  va  suyuq 

holatda  suv  molekulasi  (H

2

O)

n

  4

o

Cda  n=2,  0

o

Cda  n=3.  Molekulalarning  assotsiatsiyalanishi 

vodorod bog‘lari hisobiga sodir bo‘ladi. 

H---O. . .H---O. . .H---O 

      H           H           H 

1000

o

C da suv parchalanadi: 2H

2

O = H

2

 + O

2 

- 245,2 kj./mol. Peaksiya qaytar. 

5000

o

C da suv  vodorod va kislorodga to‘la parchalanadi. Suv kuchsiz elektrolit. 555 mln 

molekuladan bittasi ionlarga   ajralgan bo‘adi. 

H

2

O = H

+

 + OH

-

        K

suv

=1,8.10

-16

 

Oksidlanish -qaytarilish reaksiyalarida suv odatda muhit vazifasini bajaradi. 

Kuchli qaytaruvchilar ta‘sirida odatdagi va yuqori haroratlarda  suv oksidlovchi bo‘ladi. 

Masalan:  ishqoriy  va  ishqoriy-yer  metallari  bilan  sovuq  holda,  Fe,  C    va  boshqalar  yuqori 

haroratda ta‘sirlashadi. 

2H

2

O + Na = 2NaOH + H

2

 

2H

2

O + 2e



  H

2

 + 2OH

-                 

1 

Na - e  -



 Na

+                                         

2 

Kuchlioksidlovchilarta‘siridasuv qaytaruvchilikxossalarininamoyon qiladi.    F

2

  + H

2

O = 

2HF + O   (yonadi) 

              F

2

  + 2e



 2F

-

              1 

              H

2

O - 2e



O + 2H

+

     1 

Boshqamoddalarningmolekulalarigasuvnibirikishining  3  xilturima‘lum:  1)  ion,  2) 

koordinatsion, 3) adsorbtsion. 

1. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari, ularning oksidlari va kislotali oksidlar bilan suv ion 

tipidagi reaksiyaga kirishadi. 

CaO + H

2

O = Ca(OH)

2

                P

2

O

5

 + 3H

2

O = 2H

3

PO

4

 

Na

2

O + H

2

O = 2NaOH                 N

2

O

5

 + H

2

O = 2HNO

3 

276 

 

2.  Akvakomplekslarda  dipol  xarakterga  ega  belgan  suv  molekulalari  musbat 

zaryadlangan kompleks hosil qiluvchi ionga tortilish xususiyatiga ega bo‘lib,  bu koordinatsion 

birikish bo‘ladi. 

CoCl

2

 + 6H

2

O 



 [Co(H

2

O)

6

]Cl

2

 

CiSO

4

 5H

2

O 



 [Ci(H

2

O)]SO

4

H

2

O 

Akvakomplekslarning parchalanishi tuz rangining o‘zgarishi bilan boradi.  

   3)  Molekulalararo  kuchlar  ta‘siri  tufayli  har  qanday  modda  ham  ma‘lum  miqdorda 

suvni  o‘z  sirtiga  adsorbtsiya  qilish  xossasiga  ega.  Adsorbtsiya  tipida  moddaga  birikkan  suv 

gigroskopik  suv  deyiladi.  U  100

o

С  da  qizdirilsagina  suv  chiqib  ketadi.    H

2

SO

4

,  CaCl

2

,  P

2

O

5

 

suvni adsorbtsion yutadi.  

Og‘ir suv  . 

2

1 

D    izotopi  kislorod  bilan    D

2

O birikma hosil  riladi. Bu birikma og‘ir suv 

deyiladi.  Tabiatda  har  5500-8000  molekula  oddiy  suvga  1  ta  molekula  og‘ir  suv  to‘g‘ri  keladi. 

Og‘ir  suv  oddiy  suvni  elektroliz  qilib  olinadi.  Bunda  D

2

O  o‘zgarishga  uchramasdan 

elektrolitning qoldig‘ida yig‘iladi. Lyuis 20 l suvdan 0,3 ml og‘ir suv D

2

O oldi. 

D

2

O rangsiz, siropsimon suyuqlik , zichligi d =1,10421 g/sm

3

 , suyuqlanish harorati T

suyur

  

=  3,8

o

C,  qaynash  harorati  T

rayn

  =  +  101,4

o

C.  D

2

O  yadro  texnikasida  katta  ahamiyatga  ega.  U 

yadro reaktorida neytronlarni sekinlashtiruvchi modda sifatida, deyteriy olish uchun xom ashyo 

sifatida va termoyadro reaksiyalarida ishlatiladi.  

 

VODOROD PEROKSID  (H

2

O

2

) 

H

2

O

2

  rangsiz, siropga o‘xshagan suyuqlik. Zichligi d=1,4633 g/sm

3

, Syuqlanish  harorati 

T

suyq

=0,43

o

C,  26 mm simob ustuni bosimda qaynash  harorati T

qayn

=68

o

S, 65 mm sim. ustunida 

85

o

С, atmosfera bosimida T

qayn

 = 150,2

o

C. 

+1     -1    -1     +1