H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova


Download 7.36 Mb.
Pdf ko'rish
bet39/58
Sana02.12.2017
Hajmi7.36 Mb.
#21365
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   58

Ishqoriy va ishqoriy-еr 

mеtallarinig ushbular 

bilan ta'siri 

Turli xil alomatlar 

Oksid-chi  

Qay-chi 

Olingan modda 

Modda 

ning tuzilishi 



Moddaning 

agrеgat 


holatи 

Са 



 

 

 



 

 

Mg 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 

Si 



 

 

 



 

 

Cl



2

 

 



 

 

 



 

 

 



 

1-MAVZU 

VI Bva 

VII B guruh elementlari. 

Ularning birikmalari va 

ularning xossalari. 

Ta'limning  tеxnologik modеli 

O`quv soati: 2 soat 

tinglovchilar soni: 45-60 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 



 

 

Ma'ruzaning tuzilishi: 

1.YI  V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: 

 

Xrom. 



 

Molibdеn va volfram. 



2.

 

Xrom oksidi, gidroksidi, xromatlar, dixromatlar: 

 

Olinishi, xossalari, ishlatilishi.  



 

Xromning, 



(III), 

(IV) 


birikmalarining 

oksidlanish-

qaytarilishi rеaktsiyalarda qo`llash. 

Xrom  birikmalarining  tibbiyotda  ishlatilishi      V11    V  guruh 

elеmеntlarining umumiy tavsifi: 

Marganеts. 

Tеxnitsiy va rеniy. 

2. Marganеts oksidi, gidroksidi, manganatlar, pеrmanganatlar: 

Olinishi, xossalari, ishlatilishi.  

Marganеts(II), (III), (IV),(VI) va (VII) birikmalarining oksidlanish-

qaytarilishi rеaktsiyalarda qo`llash. 

 



Marganеts birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi   

O`quv mashg`ulotining maqsadi:VI B gurih elementlari xossalari bilan tanishish.      

Crom birikmalari xossalarini o‘rganish. 



Pеdagogik vazifalar: 

 



Guruhning 

umumiy 


tavsifi 

bilan 


tanishtirish. 

 



Mеtallik  xrom  olinishi  ,  xossalari  va 

O`quv faoliyatining natijalari: 

talabalar biladilar: 

 



Mеtall holdagi xromning olish usullarini bilish

 



Xromning(II,III,VI,)  birikmalarining  xossalari  va 

*  Olinadigan  moddalarning  ionli,  qutbli  kovalеnt  yoki  qutbsiz  kovalеnt 

bog`lanishli ekanligini ko`rsating. 

 

 



291 

 

ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish 



 



Xrom 

birikmalari, 

oksidlari, 

gidroksidlari, 

manganatlar, 

pеrmanganatlar,  bixromatlar  to`g`risida 

ma'lumotlar bеrish. 

olishini bilish; 

 

Xromatlar  va dixromatlar oksidlanish qaytarilish 



rеaktsiyalarini farqlash; 

Xrom  birikmalarini    ahamiyatini    bilish;  V11    V 

guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: 

Marganеts. 

Tеxnitsiy va rеniy. 

2.  Marganеts  oksidi,  gidroksidi,  manganatlar, 

pеrmanganatlar: 

Olinishi, xossalari, ishlatilishi.  

Marganеts(II), 

(III), 


(IV),(VI) 

va 


(VII) 

birikmalarining 

oksidlanish-qaytarilishi 

rеaktsiyalarda qo`llash. 

 

Marganеts birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi   



 

Ta'lim usullari 

Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord 



Ta'lim vositalari 

Ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanmalar,  kompyutеr, 

slaydlar,  ko`rgazmali matеriallarlar,  skotch, qog`oz, 

O`qitish shakllari 

Ommaviy,  jamoaviy 



O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona 



Monitoring va baholash 

Tеzkor so`rov, savol-javob  



II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI 

Ta'lim shakli. Ish 

bosqichi 

Faoliyat 

 

o`qituvchiniki 



talabalarniki 

 

Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi  

 

1-boqich. 



O`quv mashg`ulotiga 

kirish(3 daq) 

 

 1.1.  Mashg`ulot  mavzusi  va  maqsadini 



aytadi, 

talabalarning 

kutilayotgan 

natijalar 

еtkaziladi; 

Mashg`ulot 

ko`rgazmali  ma'ruza  shaklida  borishini 

ma'lum qilinadi. 

  1.2.  Aqliy  hujum  yordamida  ushbu 

mavzu 


bo`yicha 

ma'lum 


bo`lgan 

tushunchalarning 

aytilishini 

taklif 


etiladi.  

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

Tushunchalarini aytadilar. 



 

2-boqich.  

Asosiy bosqich  

(70 daq) 

  2.1.  Mavzu  bo`yicha  ma'ruza  matni 

tarqatiladi  va  uning  rеjasi,  asosiy 

tushunchalar  bilan  tanishish  taklif 

qilinadi.  

Slaydlarni  Pover  point  tartibida  V1  V 

guruh elеmеntlari  haqidagi ma'lumotlar 

bilan tanishtiriladi. 

Bu elеmеntlar birikmalari asosidagi dori 

shakllari 

to`g`risida 

ma'lumotlar 

bеriladi. 

O`qiydilar. 

 

inglaydilar, 



rеaktsiya 

tеnglamalarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

2.3.Xrom 



va 

uning 


birikmalari  

bo`yicha tеzkor  so`rov o`tkaziladi. 

Savollarga tеzkor javob bеrishadi;   


292 

 

2.4.Xrom  va  uning    birikmalari  va 



ularning xossalari bilan tanishtirish. 

Tinglaydilar,  yozib  oladilar.  Savol 

bеradilar. 

 

2.3.  Xrom    birikmalarining  ishlatilishi 



bilan tanishtirish.  

Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma 

matеriallarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

3-boqich.  



Yakuniy 

(7 daqiqa) 

 

3.1.Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi, 



olingan  bilimlarni  kеlgusida  kasbiy 

faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi 

muhimligiga 

talabalar 

e'tibori 

qaratiladi. 

3.2.Mustaqqil  ish  uchun  topshiriq 

bеriladi. 

         Savollarga javob bеradi 

Savollar bеrishadi 

 

 

Tayanch  so‟zlar:  xrom,  oksidi,  gidroksidi,  xrom(111)  birikmalarining  qaytaruvchanlik  

xossalari,  xrom(Y1)  birikmalarining  oksidlovchilik  xossalari, 

marganets,  oksidi,gidroksidi, 

marganets birikmalarining oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari. 



Adabiyotlar: 

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 

2.Anorganik 

kimyo: 


Farmatsiya-57230500-bakalavriyat 

ta‘lim 


yo‘nalishi 

uchin 


darslik)|H.R.To‘xtayev  (va  bosqalar);  O‘zROliy  va  o‘rta  maxsus  ta‘lim  vazirligi.-

T.:‖Noshir‖,20011.-520 b.  

      3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ 

mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 

4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo-  Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.-

428 b.   



                                              Tabiatda uchrashi 

Temirli xromtosh holida uchraydi. Cr



2

FeO

4

 yoki Fe(CrO



2

)

2

 xrom miqdori foizlarda 15% 

dan 40 % gacha boradi..Qo‘rg‘oshinli qizil ruda PbCrO

4

(krokoit  ham deyiladi).   Xromli oxra 

Cr

2

O

3

.    


Xossalari 

Xrom tutgan mineral  1766 y.  I.G/ leman tomonidan ochilgan ―Sibir qizil qo‘rg‘oshini‖ 

deb  atalgan.  Xrom  dastlab  1797  y.  da  Vokelen  tomonidan    bo‘yoq  modda    PbCrO

4

  tarkibidan 



ajratib olingan.  ―Xrom‖ so‘zi ―rangli‖ demakdir. 

Crom  –  oq  yaltiroq  metall,  qattiq,  mo‘rt.  U  qaytaruvchi,  2  tadan  6  tagacha  elektron 

beradi.  Shuning  uchun  kimyoviy  reaksiyalarda  sharoitiga  qarab    +2,  +3  va    +6  oksidlanish 

darajasiga ega bo‘ladi. 

Xrom kislorod bilan xona temperaturasida oksidlanmaydi: 

4Cr+O


2

=2Cr


2

O

3



 

2Cr+3Cl


2

= 2CrCl


3

 

 Ftor bilan oson reaksiyaga kirishadi. Temperatura ta‘sirida oltingugurt, kremniy va brom 



bilan ta‘sirlashadi. Maydalangan holda suvni parchalaydi. 

2Cr + 6H

2

O =2Cr(OH)

3

 + 3H

2

Suyultirilgan HCl da erib va H



2

SO

4

da erib, xrom +3 tuzlariga aylanadi: 



2HCl + Cr = CrCl

2

 + H

2

 

4HCl + 4CrCl

2

 + O

2

 = 4CrCl

2

 + 2H

2



293 

 

HNO



3

, zar suvida ( 1:3 HNO

3

  va  HCl ) oddiy temperaturada zar suvini  passivlashtiradi. 

Lekin  HCl  da  uzoq  vaqt  qaynatilsa  vodorod  ajraladi.  Keyin  bu  reaksiya  sovuqda  ham  davom 

etadi. Passivlangan xrom o‘zini nodir metallga o‘xshab tutadi, 



Xromning olinishi. Sof metallni alyuminlotermiya usuli bilan olish mumkin. 

2Al + Cr

2

O

3

 = Al

2

O

3

 + 2Cr + 456 kJ 

2Cr

2

O

3

 + 3Si = 2SiO

2

 + 4Cr 

Fe(CrO

2

)

2

 + 4C = 4CO + Fe + 2Cr 

Laboratoriyada xrom olish uchun temir xromitdan dastlab xrom (III)- oksid olinadi. 

Buning uchun xromli temirtosh kislorod va soda bilan suyuqlantiriladi. Keyin natriy xromatdan 

uglerod yordamida xrom (III)-oksidi olinadi. 



4Сr

2

FeO

4

 + 7O

2

 +8Na

2

CO

3

 = 8Na

2

CrO

4

 + 2Fe

2

O

3

 + 8CO



4

7

2O

4e

O

2Cr

6e

2Cr

Fe

1e

Fe

2

2

6

3













        


3

2

 



3C + 2Na

2

CrO

4

 =3CO + 2Na

2

O +Cr

2

O



Texnikada ishlatilishi. Po‘lat ishlab chiqarish sanoati xrom ishlatiladigan 1-2% Cr 

tutgan po‘latlarqattiq va mustahkam bo‘ladi. Po‘latda 12% xrom bo‘lganda zanglamaydigan 

po‘lat hosil bo‘ladi. Xrom metal buyumlarni qoplashda ishlatiladi. Masalan, eltiral, nixrom, 

xromal.  

Kimyoviy  jihatdan passiv element. Buning sababi uning sirti juda yupqa  va ko‘z 

ilg‘amaydigan  pishq oksid pardanong borligidir. Unga odatdagi sharoitda kislorod ham nam 

ham ta‘sir etmaydi. Qizdirilganda sirti oson oksidlanadi. 

Konts. nitrat kislota yoki  zar suvi (HNO

3

+3HCl)xromni passivlaydi. 



Xossalari.Juda qattiq metal.(

=7,2 g/sm



3

). 1875 


o

S da syuqlanadi.2430

o

S da 


qaynaydi.Xrom metali hajmi markazlashgan kub holda kristallanadi. Kristall panjarada 

koordinatsion son 8 ga teng.  

Cr

+2

  nihoyatda beqaror birikmalar hosil qiladi. Ular kucli qatarvchilardir. CrO  – qora 



kukun.  

 Soviqda xromga HCl ta‘sir etmaydi. Qizdirilganda syultirilgan HCl bilan ta‘sirlashadi. 

Xrom (11) oksid kislotalarda eriydi. 

CrO+2HCl= CrCl

2

+H

2



Maydalangan xrom kislotalardan vodorodni siqib chiqazadi: 

Cr+2HCl=CrCl

2

+H



2

 

Havo kislorodi ishtirokida Cr



2+ 

 oksidlanadi: 

4CrCl

2

+O



2

+4HCl= 4CrCl

3

+2H


2



Cr(OH)



2

 – sariq rangli .Tuzlaridan olinadi: 

CrCl

2

+2NaOH=Cr(OH)



2

+2NaCl 



Xrom(11) gidroksidi beqaror birikma, oson oksidlanadi: 

4Cr(OH)2+O2+2H2O=4Cr(OH)3 



CrCl

2

– rangsiz kristall suvda eriydi. Eritmada havo rangli va [Cr(H

2

O)

6



]

2+

 akva 



komlekslar hosil qiladi. 

Terichilik sanoatida xrom tuzlaridan pishiq xromli terilar olishda ishlatiladi. Cr

3+

 

birikmalari barqaror.  



Ishqoriy muhitda Cr

3+



      Cr



6+

 

Cr



3+

 –  yashil va ko‘k binafsha         



Cr

2

O

3

 – xromli oxra, yashil rangli kukun, syuqlanish temperaturasi 2265 

o

S. Qiyin 



syuqlanuvchan kimyoviy jihatdan inert. Suvda, kislotalarda  va ishqorlarda erimaydi.Disulfid 

kaliy bilan syqlantarilsa xromning 111 valentli birikmalariga o‘tadi: 

 Cr

2

O



3

+3K


2

S

2



O

7

=Cr



2

(SO


4

)

3



+3K

2

SO



4

 


294 

 

Xrom(111) oksidni olinish usullari: 



1.

 

Uglerod bilan qaytarish:



 

3C + (NH

4

)

2

Cr

2

O

7

 = 3CO + Na

2

O + Cr

2

O

3

 

2.



 

S qaytarish: 



S + K

2

Cr

2

O

7

 = K

2

SO



+ Cr

2

O

3

 

3.



 

Temperatura ta‘sirida parchalanish: 



2Cr(OH)

3

 = 3H

2

O + Cr

2

O

3

 

4.

 



Dixromatlarni parchalash orqali ham oson olinadi: 

(NH

4

)

2

Cr

2

O

7

 = N

2

 + 4H

2

O + Cr

2

O

Xrom  (III)  –  oksidini  soda  yoki  ishqorlar  bilan  suyuqlantirish  natijasida  meta-  va 

ortoxromitlar hosil bo‘ladi. 

CrCl

3

 + 3NaOH = Cr(OH)

3



+ 3NaCl  



Cr(OH)

3

 + 3HCl =CrCl

3

 + 3H

2



Cr(OH)

3

 + 3NaOH =[Na

3

Cr(OH)

6



HCrO

2

 – metoxromitlar 



Cr

2

O

3

+ 2NaOH = 2NaCrO

2

 + H

2



H

3

CrO

3

 – ortoxromitlar 



Cr

2

O

3

+ 6NaOH = 2Na

3

CrO

3

 + 3H

2

O 

Xrom (III) gidroksidi kuchli oksidlovchilar ta‘sirida ishqoriy muhitda Cr

+6

 birikmalariga 



o‘tadi. 

2Na

3

[Cr(OH)

6

] + 3Br

2

 + 4NaOH = 2Na

2

CrO

4

 + 6NaBr + 8H

2



[Cr(OH)

6

]

3-

 + 2OH

-

 - 3e = CrO

4

2-

 +4H

2



Br

2

 + 2e = 2Br

-1  

Na

3

[Cr(OH)

6

 o‘rniga Cr(OH)

3

 ni olish mumkin 

Xrom  birikmalaridan  Cr

+3

  kationi  ko‘k  rangli  xrom  (III)  sulfat,  xrom  (III)  nitrat,  xrom 



(III)xlorid.    Xrom  (III)  anion  holda  bo‘lsa,  yashil  rangli  bo‘ladi.  Masalan,  natriy  xromit,  kaliy 

xromit. 


 Kaliy xromli achchiqtosh yoki kvatsga oz miqdorda ishqor qo‘shamiz. 

2Cr(OH)

3

 + 3H

2

SO

4

 = Cr

2

(SO

4

)

3

 + 6H

2

O

 

ko‘k rang 



Cr(OH)

3

+ KOH = KCrO

2

 + 2H

2

yashil rang 

III valentli xrom tuzlarigidrolizga uchraydi. 

[Cr(H

2

O)

6

]Cl

3

 + H

2

O =[CrOH(H

2

O)

5

]Cl

2

 + HCl 

[Cr(H

2

O)

6

]

3+

 + H

2

O =[CrOH(H

2

O)

5

]

2+

 + H

+

 

[CrOH(H

2

O)

5

]Cl

2

 + H

2

O=[Cr(OH)

2

(H

2

O)

4

]Cl+HCl 

[CrOH(H

2

O)

5

]

2+

+ H

2

O=[Cr(OH)

2

(H

2

O)

4

]

+

+H

+

 

Cr

2

S

3

– qora kristall modda, suvda erimaydi. 



2CrCl

3

 + 2H

2

S = Cr

2

S

3

 + 6HCl 

2Cr

3+

 + 3S

2-

 = Cr

2

S

3



 

Bu tuz kuchli gidrolizga uchraydi va to‘la gidroliz sodir bo‘ladi. 

Cr

2

S

3

 + 6H

2

O = 2Cr(OH)

3

 + 3H

2



Cr

3+

tuzlari eritmadan  kristallogidratlar holiday ajraladi: CrCl

3*

6H

2



O; 

K

2



SO

4*

Cr



2

(SO


4

)

3*



24H

2

O;Cr



2

(SO


4

)

3*



18H

2

O;     



     (NH

4

)



2

SO

4*



Cr

2

(SO



4

)

3*



24H

2

O 



Xrom  (III)  birikmalarining  koordinatsion  soni  6  ga  teng  komplekslar  hosil  qiladi: 

[Cr(H

2

O)

6

]Cl

6

      [Cr(H

2

O)

5

Cl]Cl

2

      [Cr(H

2

O)

4

Cl

2

]Cl 

*

  H

2



ko‟k binafsha rangli                 och  yashil rangli                         tim  yashil rangli 

     [Cr(NH

3

)

6

]Cl

3

  ;  [Cr(NH

3

)

5

Cl]Cl

2

        K

3

[Cr(OH)

6

]           K

3

[CrCl

6



Download 7.36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling