H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova

Tarqatma matеrial 

Xrom (VI) oksidi, xromatkislotasiningangidridi – to‟qqizilrangliignasimonkristallgaega. 

(syuqlanish temp. 197 

o

S). Suvda oson eriydi. Bunda xromat kislotasi hosil bo‘ladi.  





295 

 

K

2

Cr

2

O

7

+H

2

SO

4

=K

2

SO

4

+2CrO

3

+H

2

O 

Xromat angidridga xromat kislota va dixromat kislota to‘g‘ri keladi.  

2H

2

CrO

4

 = H

2

Cr

2

O

7

 + H

2

O  

Suyultirish ortishi bilan muvozanat H

2

CrO

4

 tarafiga qarab suriladi.  

Xrom (VI) oksidi zaharli. Natriyli yoki kaliyli xromat texnikada xromli temirtoshni soda, 

potash yoki ohak bilan kuydirib olinadi.  

4Cr

2

FeO

4

 + 7O

2

 +8Na

2

CO

3

 = 8Na

2

CrO

4

 + 2Fe

2

O

3

 + 8CO

2

 

Na

2

Cr

2

O

7

 + Na

2

CO

3

 = Na

2

CrO

4

 + CO

2 

Agar xrom (III) oksidiga ishqor va oksidlovchi qo‘shilsa, xromatlarga o‘tadi:  

Cr

2

O

3

 + NaNO

2

 +4NaOH = 2Na

2

CrO

4

 + 2NaNO

3

 + 2H

2

O   

Agar natriy xromatga kislota qo‘shilsa, muvozanat chapgs suriladi. Agar ishqor qo‘shilsa, 

muvozanat o‘ngga suriladi.  

2Na

2

CrO

4

 + H

2

SO

4 

= Na

2

Cr

2

O

7

 + H

2

O + Na

2

SO

4 

Na

2

Cr

2

O

7

 + 2NaOH =2Na

2

CrO

4

 + H

2

O 

Xromat kislota tuzlari juda kuchli oksidlovchilar. 

3H

2

S + K

2

Cr

2

O

7

 + 4H

2

SO

4

 = S + Cr

2 

(SO

4

)

3

 + 7H

2

O + K

2

 SO

4

 

H

2

S orniga KJ,Na

2

SO

3

,NaNO

2

 olish mumkin. 

Xromatlar xromning (III) valentli tuzlarini ishqoriy sharoitda oksidlab oson olinadi: 

2CrCl

3

 + 3H

2

O

2

 + 10KOH = 2K

2

CrO

4

 + 6KCl + 8H

2

O 

H

2

O

2

 orniga bosqa oksidlovchilar NaNO3,KClO3 ishlatish mumkin.  

Bixromatlar olish uchun xrom (III) valentli tuzlarini kislotali muhitda kuchli 

olsidlovchilar PbO

2

, KMnO

4

, NaBiO

3

 . 

2Cr(NO

3

)

3

 + 3NaBiO

3

 + 6HNO

3

 = H

2

Cr

2

O

7

 + 3NaNO

3

 + 3Bi(NO

3

)

3

 + 2H

2

O 

Xromning periks tipidagi birikmalari ma‘lum. Ular nad kislotalar deyiladi. 

4CrO

3

 + 2H

2

O

2

 +3 H

2

SO

4

 = H

2

Cr

2

O

8

 + Cr

2

(SO

4

)

3

 + 4H

2

O + 2O

2 

H

2

Cr

2

O

12

- ko‟k rangli efirda barqaror. H

3

CrO

8

-qizil rangli. 

Xromning birikmalaridan CrO

2

Cl

2

 qizil qo‘ng‘ir rangli suyuqlik( syuqlanish temp. -96,5 

o

S, qaynash temp. 117 

o

S). 

CrO

2

Cl

2

 + H

2

O = H

2

CrO

4

 + 2HCl 

K

2

CrO

4

 kaliy xromat suvsiz kristallanadi.Suvda yaxshi eriydi(20 

o

S da 100 g suvda 62,9 

g tuz eriydi). Na

2

CrO

4

kristallari tarkibida 4,6,10 molekula suv ushlaydi. Yning  ham suvda 

eruvchanligi yaxshi. 

Qo‟llanilishi. Kaliy dixromat terichilik, tekstil, lak bo‘yoq va farmatsevtika sanoatida 

ishlatiladi. Qo‘rg‘oshin xromat sariq bo‘yoq tayyorlashda ishlatiladi. Kaliy dixromatni to‘yingan 

eritmasi  hamda  konsentrlangan sulfat kislota tehg  hajmda aralashtirilsa, xrompik deyiladi. Bu 

aralashma juda kuchli oksidlovchi u  bilan kimyoviy idishlarni yuviladi.  

Y1 B guruh elementlarining farmatsiyadagi ahamiyati. Xrom va moluibden muhim biologik 

ahamiyatga ega  elementlar qatoriga kiradi.Protein va nuklein kislotalari tarkibida  xrom borligi 

aniqlangan. Xrom organizmda glukoza o‘zlastirilishi uchun zarur moddadir. Odam organizmida 

6  g.ga  yaqin    xrom  bor.  Yarakning  ishimik  kasalliklarida,      surunkali  xoletsistitda,  jigar 

xastaligida xrom etishmasligi aniqlangan. 

          Molibden  o‘simlik  va  hayvon  organizmlari  tarkibiga  kiradi.To‘qimalarda  molibden    azot 

almashinuvi jarayonlarida(ksantin va purinning sut va jigarda oksidlanishi)  katalizator vazifasini 

bajaradi. 

           Mis,  rux,marganets  vat  emir  bilan  birga    molibden  ham  ―hayotiy  metallar‖  deb  ataladi. 

Molibden organizmda turli komplekslar hosil qiluvchi  moddalar sifatida ishtirok etadi. 

 

 

 

 

Jonlantirish uchun savollar 

1.Xromning tabiatda uchrashi; 

2. Xromning olinishi; 

3. Xromning oksidlari; 

4. Xromning 2,3,6 valentli birikmalari. 

5. 3 valentli xromning qaytaruvchanlik xossalari; 

6. 6 valenli xromning oksidlovchilik xossalari; 

7. Xrom va unung birikmalarini ishlatilishi. 

296 

 

 

 

 

 

 

3-MAVZU 

VI V guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari 

LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI 

O`quv soati: 3 soat 

talabalar soni: 10-12 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

 

Bilimlarni  kеngaytirish  va  chuqurlashtirish  bo`yicha 

laboratoriya mashg`uloti. 

Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 

1.  Talabalarning  xrom  birikmalari  va  xossalari 

bo`yicha bilimlarini aniqlash. 

2.  xrom  va  uning  birikmalarini  oksidlanish-

qaytarilish rеaktsiyalari. 

3. xrom va uning birikmalarini olinishi va xossalari. 

O`quv mashg`ulotining maqsadi: 

Talabalarning  xrom  va  uning  birikmalari  haqidagi 

bilimlarini  chuqurlashtirish  hamda  kaliy  dixromat 

ishtirokidagi rеaktsiyalarni olib borish ko`nikmalarini 

hosil qilish.  

Pеdagogik vazifalar: 



 

VI V guruhcha elеmеntlari elеmеntlari va 

ularning tavsifi bilan tanishtirish; 



 

Xrom 

olinishi 

va 

xossalari 

bilan 

talabalarni tanishtirish; 



 

 Xrom 

birikmalarining 

olinishi 

va 

xossalari bilan tanishtirish; 



 

Laboratoriya 

mashg`ulotlarini 

tushuntirib,  ularni  olib  borishda  talabalar 

bilan ishlash. 

O`quv faoliyatining natijalari: 

talabalar biladilar: 



 

VI  V  guruhcha  elеmеntlari  elеmеntlari  va  ularning 

tavsifini biladilar; 



 

Xrom  va  uning  birikmalarini  olinishi  hamda 

xossalarini biladilar; 



 

Laboratoriya  mashg`ulotlarini  olib  borish  tartibini 

biladilar; 



 

Xrom  va  uning  birikmalarini  ishlatilish  sohalarini 

biladilar; 



 

Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, 

ish daftarlariga yozadilar. 

Ta'lim usullari 

Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, 

munozara. 

Ta'lim vositalari 

Darslik, 

ma'ruza 

matni, 

o`quv 

qo`llanmalar, 

kimyoviy idishlar. 

O`qitish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy 

O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus  kimyoviy  laboratoriya  vositalari  bilan 

jixozlangan xona. 

Monitoring va baholash 

Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar 

(Organayzеrlar orqali –bumеrang) 

Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 

 

 

 

 

 

 

II. LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI 

297 

 

Ish bosqichilari va 

vaqti 

Faoliyat 

o`qituvchi 

talabalar 

1-bocqich. 

O`quv mashg`ulotiga 

kirish(20 daq) 

 

 1.1.Mavzuning  maqsadi,  o`quv  natijalarini  e'lon 

qiladi,  ularning  ahamiyatini  va  dolzarbligini 

asoslaydi. 

Mashg`ulot 

hamkorlikda 

ishlash 

tеxnologiyasini  qo`llagan  holda  o`tishni  ma'lum 

qiladi. 

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

 

2-bocqich.  

Asosiy bosqich  

(90 daq) 

2.1.  Talabalarning  ―VI  V  guruhcha  elеmеntlari. 

Ularning  birikmalari  va  xossalari‖  haqida 

tushuncha  bеrib,  bilim  saviyalarini  bilеtlar 

yordamida tеkshiradi. 

 2.2.  Talabalarga  kimyoviy  idishlar  va  rеaktivlar 

bеradi; 

2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 

2.4.  Vazifani  bajarishda  o`quv  matеriallari 

(darslik,  ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanma)laridan 

foydalanish mumkinligini eslatadi; 

2.5.  Ishni  tugallagan  talabalar  ish  natijalarini 

tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 

 2.6.  ―VII  V  guruhcha  elеmеntlari.  Marganеts 

birikmalari 

va 

xossalari‖ 

mavzusining 

farmatsiyadagi 

ahamiyatini 

tushuntiradi, 

savollarga javob bеradi; 

 2.7. Talabalar javobini tinglaydi; 

2.1. Savollar bеradi. 

2.2. Kimyoviy idishlar va 

rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 

2.3. Ish olib borilishi bilan 

tanishadi; 

2.4. Laboratoriya 

natijalarini o`qituvchiga 

ko`rsatib, to`g`riligi 

tеkshirilgach ish daftariga 

xulosalar yozadilar. 

 

3-bocqich.  

Yakuniy 

(10 daq) 

3.1.  Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi,  olingan 

bilimlarni 

kеlgusi  o`qish  jarayonida  katta 

axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 

   3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 

   3.3.Kеlgusi  mashg`ulot  uchun  mavzu  ―VII  V 

guruhcha  elеmеntlari.  Marganеts  birikmalari  va 

xossalari‖ga tayyorlanish bеriladi. 

3.4.Savollarga javob bеradi. 

3.5.Talabalar olgan baxolarini e'lon kiladi. 

Savollar bеrishadi 

 

 

 

 

Ilovalar 

 

«BUMЕRANG» TRЕNINGI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I – guruh vazifasi 

1. Xrom va uning birikmalarini olinishi. 

2. Xrom va unung birikmalarini ishlatilishi. 

 

 

II  – guruh vazifasi 

1. Xrom va uning birikmalarini oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. 

2. Xromning oksidlari 

 

 

 

298 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORIYA  MAShG`ULOTI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tеst savollari 







O

H

CO

Na

SO

Cr

2

3

2

3

4

2

)

(

rеaktsiyada qanday maxsulotlar xosil 

bo`ladi? 

gaz, asosli tuz va 

o`rta tuz 

*asos, gaz, o`rta 

tuz 

nordon tuz, gaz, 

kislota 

asosli tuz, gaz, 

kislota 

7

2

2

O

Cr

K

 tuzining 



3

Cr

ionga 

kaytarilishi natijasida oksidlovchining 

ekvivalеnti nimaga tеng? 

М/3 

М/4 

М/2 

*М/6 







3

2

2

3

3

)

(

SO

K

O

H

NO

Cr

... birgalikdagi gidrolizda qanday 

mahsulotlar xosil bo`ladi? 

gaz asosli tuz 

+o`rta tuzlar 

*asos, gaz, o`rta 

tuz 

nordon tuz, gaz, 

kislota 

asosli tuz, gaz, 

kislota 

4

2

CrO

K

 gidrolizida qanday 

mahsulotlar xosil bo`ladi? 

O`rta tuz va asos 

O`rta tuz va 

kislota 

normal tuz va 

kislota 

*nordon tuz va 

asos 

3

4

2

)

( SO

Cr

gidrolizini tеzlashtirish 

uchun quyidagilarning qaysi birini 

qo`shish kеrak? 

3

KNO

 

HCI 

*KOH 

2

O

 

Cr = Mo = W -  katorida elеmеntlarning 

kimеviy aktivligi qanday o`zgaradi? 

ortadi 

*kamayadi 

uzgarmaydi 

xammasi aktiv 

Ionli rеaktsiya 







2

3

CrO

Cr

 

qanday jaraеn? 

oksidlanish 

qaytarilish 

gidroliz 

*ion almashinish 

ishqoriy muxitda 

Quyida rеaktsiyaning natijasini chiqarib, 

koeefitsiеntlar yigindisini aniqlang? 







4

2

7

2

2

SO

H

Zn

O

Cr

K

 

25 

13 

35 

*23 

Quyidagi ionlarning qaysilari kislotali 

sharoitdda barqaror? 1) 



2

Cr

2) 



3

Cr

3, 4 

4, 5 

2, 3 

*2, 5 

*  Talabalar  bir  nеchta  kichik  guruhlarga  bo`linadi  va  vazifa  yozilgan 

matеriallar tarqatiladi, har bitta guruho`z fikrlarini bayon qiladi hamda guruhlar 

orasida savol javob kеtadi.  

 

 

III  guruh vazifasi 

1.

VI V guruhcha elеmеntlari elеmеntlari va ularning tavsifini  

2. . Xromning 2,3,6 valentli birikmalari. 

 

. 

 

299 

 

3) 



2

CrO

4) 



4

CrO

 5)



2

7

2

O

Cr

 

Quyidagi tеnglamalarda oksidlanish 

jaraеnini aniqlang? 1) 



2

CrO

 = 



4

CrO

 

2) 



2

4

CrO

-

 = 



2

7

2

O

Cr

 3) 



3

Cr

 = 



2

7

2

O

Cr

4) 



3

Cr

 = 



2

CrO

 5) 



2

4

CrO

 = 



2

CrO

 

1, 2 

*1, 3 

2, 4 

3, 4 

Xrom (3+) nitrat va kaliy sulfit suvli 

eritmalari aralashtirilganda qanday 

maxsulotlar xosil bo`ladi? 

nordon tuz + gaz + 

asos 

*asos+ gaz + urta 

tuz 

asosli tuz + gaz 

+kislota 

nordon tuz + gaz + 

kislota 

Xrom guruxchasidagi sof mеtallarning 

kaysi biri ishkoriy sharoitda 

3

KNO

еki 

3

KClO

ta'sir etmaydi? 

xammasi 

oksidlanadi 

*Сr 

Mo 

W 

Xrom nitrati gidrolizga uchraganda 

qanday maxsulotlar xosil bo`ladi? 

nordon tuz va 

kislota 

nordon tuz va asos 

*asosli tuz va 

kislota 

asosli tuz va asos 

Xrom sulfat gidrolizini tеzlashtirish 

uchun quyidagi moddalarning qaysi birini 

qo`shish kеrak? 

*

2

NaNO

 

3

KNO

 

2

CaCl

 

CuS 

Xromga qaysi kislota ta'sir etmaydi? 

*

4

2

SO

H

 (k) 

4

2

SO

H

 (c) 

HCI (k) 

HCI (c) 

Poroshok xolatdagi xrom kislorodda 

еndirilsa qanday ok sidi xosil bo`ladi? 

CrO 

* 

4

3

O

Cr

 

3

CrO

 

Massasi 3 gr bulgan xrom (VI)-oksid 120 

ml suvda eri tildi. Olingan eritmadagi 

xromat kislotaning massa ulu shini 

aniqlang? 

3,54 

2,44 

*2,88 

3,0 

 

 

VII B elementlari 

 (Mn) marganes, (Te) texnetsiy, (Re) reniy 

Mn, Te, Re atomlari VII V gruppa d-elementlarini tashkil etadi. 

25

Mn 

2

)

8

)

13

)

2

             1s

2

2s

2

2p

6

3s

2

3p

6

3d

5

4s

2

 

43

Te 

2

)

8

)

18

)

13

)

2

          1s

2

2s

2

2p

6

3s

2

3p

6

3d

10

4s

2

4s

2

4p

6

4d

5

5s

2

 

75

Re 

2

)

8

)

18

)

32

)

13

)

2

      1s

2

2s

2

2p

6

3s

2

3p

6

3d

10

4s

2

4s

2

4p

6

4d

10

4f

14

5s

2

5p

6

5d

5

6s

2

 

Hamma  atomlar  eng  chetki  kvant  qavatda  2  tadan  s-elektronlarga  ega.  Chetdan  2-chi 

kvant qavatda 5ta d-elektronlar bor. Shuning uchun ham Mn, Te, Re ni maksimal valentligi +7. 

Mn gruppachasidagi elementlar ichida eng katta ahamiyatga bo‘lgani Mn ning o‘zidir. 

Re-1925 yil ochilgan nodir element, uning mavjudligini 1871 yil D. I.