H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova

Ishlatilishi. Dunyoda ishlab chiqaziladigan oltinning ko‘p miqdori davlat omborlarida valyuta 

zahirasi sifatida saqlanadi. Oltin asosan taqinchoqlar tayyorlash uchun ketadi. Bu yerda tamg‘a 

bor. 583 tamg‟a ko‘rsatilgani oltin qolgani  qo‘shimchalar. 

Oltinning birikmalari. 

Oltinning hamma birikmalari termik beqaror. Au

2

O, Au

2

S eriydi. Au

+3

 birikmalari ancha 

beqaror. 

Au

2

Cl

4

 = AuCl · AuCl

3

 

2Au

2

O = 4Au + O

2

 

H

2

 + Au

2

O = H

2

O + 2Au 

2Au

2

O + Au

2

O = Au

2

O

3

 + 4Au. 

Bu kumush (1) oksidining disproporsiyalanish reaksiyasidir. 

Olinishi: 2K/Au(Br)

2

 + 2KOH = 2AuOH + 4KBr 

2AuOH = Au

2

O + H

2

O 

AuCl sariq rangli kukun modda 

2AuCl 



 2Au + Cl

2

 

289



 

AuCl + KCl = K/AuCl

2

/ 

AuBr, AuJ, Au

2

S - qora modda. AuCN – jigar rang modda. Oltinning (III) valentli  

birikmalaridan   Au

2

O

3

 

2Au

2

O

3



 4Au + 3O

2

 

Au(OH)

3

 yoki HAuO

2

  metaoltin kislotasi ma‘lum. 

                   I  B guruh elementlarining tibbiyotdagi o‟rni. 

        Fermentlar, garmonlar, vitaminlar bilan bog‘langan bo‘lgani uchun mis hayotiy muhim 

jarayonlarga anchagina ta‘sir etadi: bu jarayonlar ko‟payish, qonning quyulishi, 

pigmentatsiya, organizmning o‟sishi va rivojlanishi, oksidlash-qaytarilishi jarayonlari va 

almashishidir. Mis yetishmaganda gemoglabin hosil bo‘lishi kamayib, anemiya kuzatiladi. Mis 

tutgan fermentlar metallofermentlarning asosiy  qismini tashkil etadi.  

       Tibbiyot amaliyotida  CuSO

4

 · 5H

2

O ishlashitilishi ma‘lum. Bu modda antiseptik xossaga 

ega. Kumushning kollargol(70% gacha kumush bor) va protargol (8,3% gacha kumush) degan 

dorivor turlari ma‘lum. Kumush nitrat juda zaharli bo‘lib tashqaridan eroziya, yara, traxoma va 

boshqa teri kasalliklarida buyuriladi. 

        Oltin birikmalari organizmni chidamliligini oshoroshi ma‘lum. In vitro tajribalarida  oltin 

birikmalarining  sil kasalligi chaqiruvchilariga faolligi ma‘lum bo‘lgan. Oltinning kompleks 

birikmasi AuNaS

2

O

3 

natriy va kumush tiosulfati volchanka kasalligida ishlatiladi. Oltinning 

krizolgan, triftal degan organik birikmalari ham shu maqsadda ishlatiladi. 

326 

 

Krazanol   [ Au-S-CH

2

-CH

2

-OH-CH

2

SO

3

]

2

Ca volchanka? Sil va moxov kasalligida samarali dori 

vositasi sifatida ishlatilishi ma‘lum.Shuningdek krizanol revmatoidli artritda antibiotiklar va 

kortikosteroidlardan  ancha samarali ekanligi aniqlangan. 

 

Bunday elementlarning tashqi  qavatida ikkitadan elektron bor, tashqaridan ikki qavatda 

o‘ntadan elektron bor. Qaytaruvchanlik xossasi ruxdan simobga qarab kamayadi. 

Olinish usullari. 

1.Rux karbonati asosida shaxtalarda amalga oshiriladi:  

                               ZnCO

3 

= ZnO + CO 

2. Rux sulfidini yoqish orqali: 

                        2ZnS+3O

2

=2ZnO+2SO

2

 

1.

 

Hosil bo‘lgan rux oksidiga uglerod qo‘shiladi. 

                    C + ZnO = CO + Zn  

     koks bilan qaytarish 

             C + Zn

2

SiO

4 

= 2CO + 2Zn + SiO

2  

3.Elektroliz usuli yordamida:  

      ZnO + H

2

SO

4  

= ZnSO

4 

+ H

2

O       2ZnSO

4 

+ 2H

2

O = 2Zn + O

2 

+ 2H

2

SO

4

 

Ishlatilishi.  -  Ruxlangan  temir  olishda.  Galvanik  elementlar  tayyorlashda  ishlatiladi. 

Laboratoriyada  vodorod  olish  uchun  kerak  bo‘ladi.  Rangli  metallurgiyada  oltin  va  kumush 

ajratib olish uchun rux juda ko‘p sarf bo‘ladi. 

Ruxning  birikmalari.  ZnO        amfoter  xossaga  ega  oksid.  Oq  bo‘yoqlar  tayyorlash  ucun 

ishlatiladi. U bolalar upasi tarkibiga kiradi. Rux oksidi ham kislotalarda, ham asoslarda eriydi. 

                     ZnO+H

2

SO

4

=ZnSO

4

+H

2

O 

                     ZnO+2KOH=K

2

ZnO

2

+H

2

O 

                  ZnO+H

2

O+2KOH=K

2

/Zn(OH)

4

/ 

ZnS  ma‘lum  sharoitda  fosforesensiya  xossasini  namoyon  etadi.  Bu  xossa  unga  og‘ir 

metallarning sulfidlari aralashib qolganligidan kelib chiqadi. 

ZnCl

2

 suvsiz holatda olish juda qiyin bo‘lgan modda. U uch molekula suv bilan birgalikda 

kristallanadi. Suvda yaxshi eriydi: 

2KCl-ZnCl

2

  beqaror  kompleks  deb  qarash  mumkin.  Rux  xlorid  yogochni  chirishdan 

saqlash  maqsadida,  metallar  sirtini  tozalashda  va  kimyoviy  reaksiyalarda  suv  tortuvchi  modda 

sifatida ishlatiladi 

Zn(NO

3

)

2

  ruxni  nitrat  kislotada  eritish  yo‘lI  bilan  olinadi.  U  olti  molekula  suv  bilan 

kristallanadi. 

Ruxni suyultirilgan sulfat kislotada eritib rux sulfati olinadi. Uning tarkibidaa 7 molekula suv 

bo‘ladi. Bu tuz eritmasi metallarni elektrolitik usulda rux bilan qoplashda, medisina, 

to‘qimachilik sanoatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. 

     Zux eng muhim mikroelementlar qatoriga kiradi. Katta odam uchun ryxni sutkalik dozasi 

10-15 mg ni tashkil etadi.Rux metallofermentlar qatoriga kiradi. Ularning ichida karbongidraza 

va karboksipeptidaza ko‘proq o‘rganolgan. Karbongidaraza qizil qon tanachalari tarkibiga 

kirib,  gidratatsiya va  CO

2

 ning degidratatsiya jarayonlariga ta‘sir etadi. Karboksipeptidaza  

oshqozon octi bezi tarkibiga kiradi. Y peptidlarning gidrolizlanishini tezlashtiradi. Bu jarayon 

insulin sintezi bilan bo‘g‘langan. Ana shu holat diabetni davolashda ishlatiladi. Hozirgi paitda bu 

maqsadda  rux saqlovchi preparatlar ishlatiladi. Ularning ta‘sir qilish muddati uzoq bo‘lib, ularga 

zux insulin, protamin –zink insulin, insulinkridez kiradi.    

KADMIY 

Kadmiyni 1817 yilda F.Shtromeyer rux karbonati tarkibidan olgan. Kadmiy hamma vaqt rux 

rudalari tarkibida kadmiy karbonat  holida uchraydi. 

Kadmiy            yumshoq,  yaltiroq,          oq,            metall.            Yuqori  temperaturada  juda    aktiv  

metall,      Galogenlar    bilan    birikib  gallogenidlarga  aylanadi.      Toza  kadmiy  oksid  jigar  rang, 

bo‘lib havoda sekin asta oqaradi. Bunda u kadmiy karbonatga aylanadi. 

Tuzlari  rux  tuzlariga  o‘xshash.  Metall  kadmiy  past  temperaturada  suyuqlanadigan 

327 

 

qotishmalar  tayyorlashda,  Veston  normal  elementi  hosil  qilishda  ishlatiladi.  Temirning  sirti 

kadmiy bilan qoplansa temir zanglamaydi. 

Tarqatma material 

SIMOB VA UNING BIRIKMALARI 

 Suyuq  holdagi  simob  juda  kam  uchraydi.  Tabiatda  kinovar  HgS  -kinovar,  Hg

2

C1

2

 

kalomel  holida  uchraydi.  Simob  xlorid  sulema  deyiladi(  HgCl

2

).  Simob  bug‘lari  juda  zaharli. 

Simob  metallarni  o‘zida  eritib  amalgamalar  hosil  qiladi.  Bunda  K,Na,  Ag(45%)  Ai 

(16,7),Zn,Cd,Sn , Pb amalgamalar hosil qiladi. 

Fe,Ni, Mn va Sn bilan amalgamalar hosil bo‘lmaydi 

Olinishi.  Texnikada  asosan  pirometallurgiya  usulI  bilan  HgS  dan  olinadi.  Buning  uchun 

simob rudasi 700-800 °C havo ishtirokida qizdiriladi. 

                           HgS+O

2

=Hg+SO

2

 

Bug‘   holida hosil qilingan simob   maxsus idishlarga yig‘iladi 

                          Fe + HgS = Hg + FeS 

Laboratoriyada simob oksididan olinadi:  

                            2HgO = 2Hg + O

2

 

Kimyoviy      xossalari.       Simob      konsentrlangan      va suyultirilgan nitrat kislotada 

eriydi: 

Hg+4HNO

3

=Hg(NO

3

)

2

+2NO

2

+2H

2

O 

3Hg+8HNO

3

=3Hg(NO

3

)

2

+2NO+4H

2

O Hg+2H

2

SO

4

=HgS0

4

+SO

2

+2H

2

O 

6Hg+8HNO

3

=3Hg

2

(NO

3

)

2

+2NO+4H

2

O 

Odatdagi  sharoitda  simob  kislorod  bilan  oksidlanmaydi.  Lekin  qizdirilganda  oson 

oksidlanadi: 

2Hg +O

2

=2HgO 

2HgO=2Hg+O

2

 

Hg+S=HgS 

                  Hg+Cl

2

=HgCl

2

     reaksiyalar oson sodir bo‘ladi. 

Hg

2+

 ioni juda kuchli oksidlovchi. 

                     Hg(NO

3

)

2

+Zn= Zn(NO

3

)

2

+Hg 

Ishlatilishi: Toza simob barometrlar tayyorlashda ishlatiladi. Simob kvarsli lampalar, 

amalgamalar va oltin  va kumush ajratib olishda ko‘p miqdor simob sarflanadi. 

Simobni birikmalari. Simob oksidi sariq, qizil rangli modda. 400°C parchalanadi. 

HgO ishqorlarda erimaydi. Kislotalarda erib tuzlar hosil qiladi. 

HgO+2HCl=HgCl

2

+H

2

O 

Te + HgO=TeO+Hg  

Bunda HgO oksidlovchi bo‘ladi. 

2Hg(NO

3

)

2

=2HgO+O

2

+4NO

2

 

HgO ning olinishi 

HgCl

2 

+Ba(OH)

2  

=HgO+BaCl

2

+H

2

O 

Hg(OH)

2  

=HgO+H

2

O 

HgCl

2

  zaharli modda, sulema deb ataladi. Sulemaning suyultirilgan eritmasi dezinfeksiya 

maqsadlarida ishlatiladi. Sulema qo‘shaloq komplekslar hosil qiladi: 

K

2

/HgCl

4

/, P

4

/HgCl

6

/, K/HgCl

3

/ 

2HgCl

2

+H

2

O = Hg

2

OCl

2

+2HCl 

HgJ

2

 preparativ kimyoda Nesler reaktivi deb yuritiladi: 

H

2

/HgJ

4

/ 

Simob (1) oksidi Hg

2

O – simob (1) nitratga ishqor ta‘sir ettiriladi: 

2Hg(NO

3

)

2

+2KOH=Hg

2

(OH)

2

+ 2KNO

3

 

Hg

2

(OH)

2

= Hg

2

O+ H

2

O 

Hg

2

Cl

2 

kalomel deyiladi. Suvda erimaydi.  Lekin efirda, benzol va piridinda yaxshi eriydi. 

Issiq nitrat kislota va sulfat kislotada va xlorid kislotada eriydi. 

328 

 

II  B  guruh  elementlarining  tibbiyotdagi  ahamiyati.  Rux  eng  asosiy  mikroelementlardan 

biri. 1 sutka zarur miqdor 10-15 mg ni tashkil etadi.Tarkibida Zn

2+

   bo‘lgan metallofermentlar 

soni 20 dan ortiq. 

Bularni ichidan ikkitasi  batafsil o‘rganilgan. Ulardan karbangidraza va karboksipeptidaza. 

Karbangidraza  qizil  qon  tanachalari  tarkibiga  kirib  SO

2

  ning  gidratasiya  va  degidratasiya 

jarayonlarini  tezlashtiradi.  Karboksipeptidaza  oshqozon  osti  bezining  fermenti  bo‘lib,  peptid 

bog‘larning gidrolizida muhim rol o‘ynaydi. Rux tutgan preparatlarga sink – insulin kiradi, va u 

qandli diabetni davolashda ishlatiladi. 

Sulema odatda 1:1000  yoki  1:2000  nisbatda dezinfeksiyalovchi eritma sifatida ishlatiladi. 

Boshqa eritmalardan farqlash uchun odatda uni  qizil yoki ko‘k rangga bo‘yab qo‘yiladi. Simob 

birikmalari turli mazlar va surtmalar tayyorlashda ishlatiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-MAVZU 

I va  I I-V  guruhchalar elеmеntlari va xossalari. 

LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING  TЕXNOLOGIK MODЕLI 

O`quv soati: 3 soat 

talabalar soni: 10-12 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

Bilimlarni  kеngaytirish  va  chuqurlashtirish  bo`yicha  laboratoriya 

mashg`ulot 

Laboratoriya 

mashg`ulotining rеjasi 

1. I V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 

2. I I-V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha 

3  I-  V,  II-V  gurux  elеmеntlari  va  birikmalarining  xossalarini 

tajribada sinab ko`rish. 

O`quv 

mashg`ulotining 

maqsadi:  

I-V,  II-V  guruhcha  elеmеntlari,  ularning  birikmalari  va  xossalarini 

o`rgatish. 



 

Pеdagogik vazifalar: 



 

 



 

 I  V,  II-V    guruhcha  elеmеntlariga  oid 

talabalar bilimini aniqlash; 



 

I  V,  II-V    guruhcha  elеmеntlari  haqida 

tushuncha bеrish ; 



 

Misning 

olinishi 

va 

xossalarini 

umumlashtirib tushuntirish; 



 

Kumush  va  oltin  birikmalrini  olinishi 

hamda 

xossalarini 

umumlashtirib 

tushuntirish; 



 

Rux,  kadmiy  va  simobning  birikmalarini 

olinishi hamda xossalarini tushuntirish; 



 

Mavzuga 

oid 

masalalar 

еchishni 

tushuntirish; 



 

Laboratoriya  mashg`ulotlarini  tushuntirib 

,  ularni  olib  borishda  talabalar  bilan 



 

O`quv faoliyatining natijalari: 



 

talabalar biladilar: 



 

I  V,  II-V    guruhcha  elеmеntlari  to`g`risida 

mukammal biladilar; 



 

Misning olinishi va xossalarini biladilar; 



 

Kumush  va  oltin  birikmalarini  olinishi  hamda 

xossalarini biladilar; 



 

Rux,  kadmiy  va  simobning  birikmalarini  olinishi 

hamda xossalarini biladilar; 



 

Laboratoriya  mashg`ulotlarini  olib  borish  tartibini 

biladilar; 



 

Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, 

ish daftarlariga yozadilar. 

Jonlantirish uchun savollar 

1.

 

Rux, kadmiy, simobning atom tuzilishi va umumiy tasnifi. 

2.

 

Ruxni tabiatda uchrashi, olinishi, birikmalari. 

3.

 

Rux oksidi va gidroksidning amfoterligi. 

4.

 

Simob,  uning  tabiatda  uchrashi,  olinishi.  Kimyoviy 

xossalari. 

5.

 

II B guruh elementlarining ishlatilishi.

 

329 

 

ishlash. 

Ta'lim usullari 

Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, 

munozara. 

Ta'lim vositalari 

Darslik, 

ma'ruza 

matni, 

o`quv 

qo`llanmalar, 

kimyoviy idishlar. 

O`qitish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy 

O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus  kimyoviy  laboratoriya  vositalari  bilan 

jixozlangan xona. 

Monitoring va baholash 

Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar 

(Organayzеrlar orqali –BBB) 

Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 

 

 

 

II. LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI 

 

Ish bosqichilari va 

vaqti 

Faoliyat 

o`qituvchii 

talabalar 

1-bocqich. 

O`quv mashg`ulotiga 

kirish(20 daq) 

 

 1.1.Mavzuning  maqsadi,  o`quv  natijalarini  e'lon 

qiladi,  ularning  ahamiyatini  va  dolzarbligini 

asoslaydi. 

Mashg`ulot 

hamkorlikda 

ishlash 

tеxnologiyasini  qo`llagan  holda  o`tishni  ma'lum 

qiladi. 

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

 

2-bocqich.  

Asosiy bosqich  

(90 daq) 

 2.1. Talabalarga kimyoviy idishlar va  rеaktivlar 

bеradi; 

2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 

2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari 

(darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan 

foydalanish mumkinligini eslatadi; 

2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini 

tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 

  2.5. Savollarga javob bеradi; 

  2.6. Talabalar javobini tingladi; 

 

2.1. Savollar bеradi. 

2.2. Kimyoviy idishlar va 

rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 

2.3. Ish olib borilishi bilan 

tanishadi; 

2.4. Laboratoriya 

natijalarini o`kituvchiga 

ko`rsatib, to`g`riligi 

tеkshirilgach ish daftariga 

xulosalar yozadilar. 

Klastеr yoki BBB jadvalini 

to`ldiradi. 

3-bocqich.  

Yakuniy 

(10 daq) 

3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan 

bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta 

axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 

 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 

 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu ―s-va d-

elеmеntlarning xossalari , birikmalari mavzusida 

nazorat ish‖. 

 3.4.Savollarga javob bеradi 

3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. 

Savollar bеrishadi 

 

 

Ilova: 

«BUMЕRANG» TRЕNINGI 

 

 

 

I – guruh vazifasi 

1. Iva  II-V  guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish 

2. Misning olinishi va xossalari. 

 

 

330 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORIYA  MASHG`ULOTI 

 

 

 

9-MAVZU 

s-  va  d-elеmеntlarning  xossalari,  birikmalari  mavzusida 

nazorat ish 

LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI 

O`quv soati: 3 soat 

talabalar soni: 10-12 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

yozma 

Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 

3.

 

Talabalarning  o`tilgan  mavzular  bo`yicha  bilimini 

nazorat qilish. 

O`quv mashg`ulotining maqsadi:  

Talabalarning  s-  va  d-elеmеntlarning  xossalari, 

birikmalari  haqidagi  bilimlarini  chuqurlashtirish 

hamda 

laboratoriya 

mashg`uloti 

bo`yicha 

ko`nikmalarini kеngaytirish. 



 

Pеdagogik vazifalar: 



 

 



 

Nazorat 

ishini 

yozishni 

qoidalarini 

eslatish; 



 

Nazorat  ishini  yozayotgan  talabalarni 

kuzatib borish; 



 

Laboratoriya  mashg`ulotlarini  indivudial 

amalga  oshirayotgan  talabalarni  nazorat 

qilish.  



 

O`quv faoliyatining natijalari: 



 

talabalar biladilar: 



 

O`tilgan 

mavzular 

bo`yicha 

bilimlarini 

mustahkamlaydilar; 



 

s- va d-elеmеntlarning xossalari, birikmalari bo`yicha 

amaliy ko`nikmalarni esga oladilar. 

Ta'lim usullari 

Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, 

munozara. 

Ta'lim vositalari 

Darslik, 

ma'ruza 

matni, 

o`quv 

qo`llanmalar, 

kimyoviy idishlar. 

O`qitish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy 

*  Talabalar  bir  nеchta  kichik  guruhlarga  bo`linadi  va  vazifa  yozilgan 

matеriallar tarqatiladi, har bitta guruho`z fikrlarini bayon qiladi ?amda guruhlar 

orasida savol javob kеtadi.  

 

 

II  – guruh vazifasi 

1. Rux, kadmiy va simobning birikmalarini olinishi hamda xossalari. 

2.. Rux, kadmiy va simobning komplеks  birikmalarini. 

 

 

 

III  guruh vazifasi 

1.Kumush va oltin birikmalarini olinishi hamda xossalarini  

2.Mis, kumush va oltinni komplеks birikmalarini 

331 

 

O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus  kimyoviy  laboratoriya  vositalari  bilan 

jixozlangan xona. 

Monitoring va baholash 

Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar 

(Organayzеrlar orqali –BBB) 

Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar